Kącik Maturzysty - 114: Życie wyrazów

Ćwiczenie
Na wybranych przez siebie przykładach omów zjawisko zanikania niektórych wyrazów w języku.

Odpowiedź
System językowy ulega stałym przemianom we wszystkich swych podsystemach, czyli:
- fonetycznym,
- leksykalnym (słownikowym),
- semantycznym (znaczeniowym),
- składniowym.

Zanikanie wyrazów ma przyczyny pozajęzykowe (zewnątrzjęzykowe) i wewnętrzne (wewnątrzjęzykowe).
I. Przyczyny pozajęzykowe (zewnątrzjęzykowe), tzn. zmiany zachodzące w otaczającej nas rzeczywistości. Są to - między innymi - wychodzenie z użycia określonych przedmiotów, sprzętów, zmiany w obyczaju, modzie, umysłowości.
Przykłady:
- mechanizacja zastąpiła konie, więc zanikły wyrazy: masztalerz, powóz, bryczka, karoca itp.;
- zmienił się wystrój mieszkań: piece kaflowe z pogrzebaczami zostały wyparte przez kaloryfery;
- zmienił się sposób organizacji życia szkolnego - rzadko kto pisze piórem ze stalówką, używa atramentu czy bibułki;
- zmienił się ustrój polityczny - nie mamy dziś kołchozów, PGR-ów (pegeerów), przodowników pracy, pierwszych sekretarzy partii;
- inaczej płaci się podatki - nie ma dziś np. łanowego, pogłównego, godnego (danina składana na Boże Narodzenie lub Wielkanoc).

Archaizmy rzeczowe - wyrazy wychodzące z użycia w związku z zanikiem przedmiotu, który nazywają (desygnatu). Dalsze przykłady: szlafmyca (nakładana przez mężczyzn na głowę do snu), brykla (listwa w kobiecym gorsecie), szkofija (kita piór), butel lub budel (pachołek), ceklarz (pachołek straży miejskiej), fraucymer (kobiety dworskie), wat(a)man (niższy urzędnik w majątku ziemskim).

 II. Przyczyny wewnętrzne (wewnątrzjęzykowe), związane z dążeniem języka do wyrazistości i precyzji. Polegają na zacieraniu się nazw i wyrazów w związku ze zmianami w obrębie podsystemów językowych. 

A. Archaizmy fonetyczne, np. deklaracyja, lilija, uźrzeć, bohatyr, źrzenica.

B. Archaizmy fleksyjne, np. formy skrótowe przymiotników - typu rozdzielon (dziś: rozdzielony), wesół; także formy dawnej liczby podwójnej (pozostały w związku frazeologicznym Mądrej głowie dość dwie słowie); formy liczby mnogiej - naczelniki, doktory, dokumenta, króle, (ze) zwierzęty.

C. Archaizmy słowotwórcze, np. zwyciężyciel, zbrodzień, zabijak, karciciel, szpiegierz, zaufaniec, tułak (tułacz). W tej grupie umieścimy też przyrostki oznaczające żeńskość w nazwiskach: -owa, -ówna, -i(y)na, -anka (np. Kowalowa, Michałkówna, Kędziorzyna, Skubalanka).

D. Archaizmy składniowe, np. Słyszałem zegary bić (= słyszałem, że biją zegary, słyszałem bijące zegary); przyimki: dom, co (= który) go widzisz; od (= przez) Horeszków byłam za córkę przybrana (mówi Zosia w Panu Tadeuszu); wskaźniki zespolenia: azaliż, tedy, iże, lubo.

Dla zainteresowanych! Zdecydowana większość zjawisk w obrębie archaizmów składniowych zaszła na przełomie XVIII i XIX stulecia, dlatego dziś trudno nam znaleźć podobne przykłady.

E. Archaizmy leksykalne, czyli wyrazy, których współcześnie nie używamy, chociaż istnieją ich desygnaty. W słownikach kwalifikuje się je jako "przestarzałe" lub "rzadkie", np. familia (rodzina), frasować się (martwić się), mariaż (małżeństwo), pierwej (przedtem, wcześniej), nieć (kuzyn), nieściora (kuzynka), jużyna (podwieczorek), jowialista (humorysta).

Dla zainteresowanych! Wśród przyczyn zaniku w polszczyźnie niektórych wyrazów zapożyczonych możemy wymienić: aspekty historyczne (zanik dawniej żywych związków z niektórymi państwami), ograniczanie łaciny w nauczaniu, zanik wpływów języków zaborców. W języku żywa jest też tendencja do uszczegóławiania znaczeń, np. dawny utwór (to, co utworzone) zawęził dziś znaczenie do dzieła literackiego lub muzycznego.

Ważne! W języku polskim nadal istnieje wiele archaizmów, których nie postrzegamy jako takie. Zachowane są głównie w przysłowiach, związkach frazeologicznych, modlitwach (np. ukrzyżowan, pogrzebion) i pieśniach kościelnych (np. Archanioł Gabryjel... sprawował poselstwo k'niej; On ci wszystka nadzieja zbawienia naszego; Chrystus zmartwychwstan jest, nam na przykład dan jest).

Opracowałam na podstawie:
Brajerski Tadeusz, O języku polskim dawnym i dzisiejszym, RW KUL, Lublin 1995. ISBN 8322802684.
Dubisz Stanisław, Rozwój słownictwa w dziejach języka polskiego - zarys problematyki, „Poradnik Językowy” 2015, z. 4, s. 7-28
Fober Karolina, Dlaczego giną wyrazy, czyli dygresja na temat odchodzącego słownictwa, "Polonistyka" 2015, nr 6, s. 19-21.
Karaś Mieczysław, Język polski i jego historia, PWN, Warszawa, Kraków 1986. ISBN 8301071427.
Klemensiewicz Zenon, Historia języka polskiego, t. 1-3, wyd. 6, PWN, Warszawa 1985. ISBN 83-01-06443-9.
Lehr-Spławiński Tadeusz, Język polski. Pochodzenie, powstanie, rozwój, PWN, Warszawa 1978.
Taszycki Witold, Historia języka polskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1965.