Kącik Maturzysty 116: Słownictwo (leksyka)

Dzisiaj pochylimy się nad słownictwem naszego języka.

Ćwiczenie 1
Ułóż wyrazy w synonimiczne pary, np. rezystor – opornik.
Wyrazy: adekwatność, aksjomat, ambiwalencja, analog, antycypacja, apologia, asumpt, atrofia, awiator, birbant, chronometr, czasomierz, dendrologia, drzewoznawstwo, dwuznaczność, estyma, fanfaron, hulaka, inklinacja, jasność, kandelabr, klarowność, komponent, konkluzja, konsolacja, lotnik, obrona, odpowiednik, omnipotencja, partycypacja, pełnomocnictwo, pewnik, plenipotencja, pocieszenie, podstawy, poważanie, przewidywanie, rudymenty, samochwała, sawant, składnik, skłonność, spektakularność, stosowność, świecznik, uczestnictwo, uczony, ujednolicenie, unifikacja, widowiskowość, wniosek, wszechmoc, zachęta, zanik.

Ćwiczenie 2
Pytanie dotyczy słownictwa o ograniczonym zasięgu. W poniżej zamieszczonych grupach wyrazów wskaż:
- kolokwializmy (potocyzmy),
- kancelaryzmy (wyrazy charakterystyczne dla języka przepisów, instrukcji, urzędowych poleceń, regulaminów itp.),
- profesjonalizmy (wyrazy i wyrażenia ograniczone do nieoficjalnej komunikacji wewnątrz grup zawodowych),
- terminy (scjentyzmy; wyrazy i wyrażenia o ścisłym znaczeniu naukowym lub technicznym),
- regionalizmy (wyrazy i wyrażenia ograniczone do wypowiedzi mieszkańców pewnego regionu kraju),
- dialektyzmy (wyrazy i wyrażenia gwarowe),
- biblizmy (wyrazy i wyrażenia, których źródłem jest Biblia),
- poetyzmy (wyrazy i wyrażenia spotykane tylko w stylu artystycznym),
- archaizmy (wyrazy dawne, które wyszły z użycia całkowicie lub w pewnych znaczeniach).

Grupy wyrazów:
a/ przytomny (= obecny), siła (= wiele), zalterować się (= zmartwić się);
b/ izomorfizm, organellum, orogeneza;
c/ gościniec (= podarunek); petronelka (= biedronka), strużyny (= obierki);
d/ oscypek, smrek, watra;
e/ hiobowe wieści, umywać ręce, złoty cielec;
f/ grom, niwa, ronić;
g/ uiszczać, użytkowanie, wstąpić w związek małżeński;
h/ haftować (= improwizować, w teatrze); opisówka (= gramatyka opisowa), wirusówka (= choroba wirusowa);
i/ dostać po ryju, kumpel, przekręt.

 Ćwiczenie 3
Pytanie także dotyczy słownictwa o ograniczonym zasięgu, ale jako środka stylizacji językowej. Wskaż utwory w których występują: kolokwializmy (potocyzmy), kancelaryzmy, profesjonalizmy, terminy (scjentyzmy), dialektyzmy, archaizmy. Uwaga! Funkcjonuje tu zasada: jeden cytat – jedno pojęcie, np. Dialektyzmy – [numer cytatu].

Utwory:
1.
A cóż jesienio, ech, jesienio odpluszczysz sie i ciemno, głucho, za oknem czarno, w chacie jeszcze czarniej. Na łożku pierzyna ledwo bieleje, choć w białej poszwie ona, a głowę żonki na poduszce nie tyle widać, co słychać, dychanie słychać. Przy drugim szczytku, w nogach, dychajo dzieci. Kołyski, co wisi między łóżkiem a pieco, jakby nie było ani widu, ani słychu, trzeba aż nachylić sie nad głowke, wtedy doleci poświstywanie przez chrapki, dychanie drobne, kociacze.
(Edward Redliński, Konopielka)

2.
Nikt o napaściach nie myśli… Ja nie jeżdżę cudzego podpatrywać, ale swoje mieniać. Wy mnie przecie znacie, nie pierwszy raz jestem u starego Wisza… Ja przyjaciel wasz… Żonę miałem z waszej krwi, serbską córkę… a z niej oto tego chłopca, który choć języka waszego nie umie - przecie w nim trocha tamtej krwi zostało.
(Józef Ignacy Kraszewski, Stara baśń)

3.
(…) ocean jest wynikiem dialektycznego rozwoju: oto od swej postaci pierwotnej, od praoceanu, roztworu leniwie reagujących ciał chemicznych, zdołał pod naciskiem warunków (to znaczy zagrażających jego istnieniu zmian orbity), bez pośrednictwa wszystkich ziemskich szczebli rozwoju (…), przeskoczyć natychmiast stadium „oceanu homeostatycznego”.
(Stanisław Lem, Solaris)

4.
Ślusarz był blady i nienawidził mnie. Uśmiechnął się drwiąco i powiedział:

- Bez holajzy? Jak ja mam bez holajzy lochbajtel kryptować? Żeby trychter był na szoner robiony, to tak. Ale on jest krajcowany i we flanszy culajtungu nie ma, to na sam abszperwentyl nie zrobię.
(Julian Tuwim, Ślusarz)

5.
Urodzony? (tak, nie; niepotrzebne
skreślić); dlaczego „tak”? (uzasadnić); gdzie?
kiedy? po co? dla kogo żyje? z kim się styka
powierzchnią mózgu? z kim jest zbliżony
częstotliwością pulsu? krewni za granicą
skóry? (tak, nie); dlaczego „nie”?
(uzasadnić)
(Stanisław Barańczak, Wypełnić czytelnym pismem)

6.
Jazda na imieniny. (…)
Mowa jak przez szybę. Trzeszczę.
Kotlecik, torcik. Latają w gębie. Zęby też.
(Miron Białoszewski, Szkoła sztucznych zębów)

Odpowiedzi

Ćwiczenie 1
adekwatność - stosowność,
aksjomat - pewnik,
ambiwalencja - dwuznaczność,
analog - odpowiednik,
antycypacja - przewidywanie,
apologia - obrona,
asumpt – zachęta,
atrofia - zanik,
awiator – lotnik,
birbant - hulaka,
chronometr - czasomierz,
dendrologia  -  drzewoznawstwo,
estyma - poważanie,
fanfaron - samochwała,
inklinacja - skłonność,
kandelabr – świecznik,
klarowność - jasność,
komponent - składnik,
konkluzja - wniosek,
konsolacja - pocieszenie,
omnipotencja – wszechmoc,
partycypacja - uczestnictwo,
plenipotencja - pełnomocnictwo,
rudymenty - podstawy,
sawant – uczony,
spektakularność - widowiskowość,
unifikacja - ujednolicenie.

 Ćwiczenie 2
- Kolokwializmy – i/.
- Kancelaryzmy – g/.
- Profesjonalizmy – h/.
- Terminy – b/.
- Regionalizmy – c/.
- Dialektyzmy – d/.
- Biblizmy – e/.
- Poetyzmy – f/.
- archaizmy – a/.

Dla zainteresowanych! Historyzmy – wyrazy, które wyszły z użycia z powodów pozajęzykowych – wskutek zmiany warunków życia, np. giermek, szyszak, pałasz, kolaska.

Ćwiczenie 3
Kolokwializmy (potocyzmy) – 6.
Kancelaryzmy – 5.
Profesjonalizmy – 4.
Terminy (scjentyzmy) – 3.
Dialektyzmy – 1.
Archaizmy – 2.

W powyższych ćwiczeniach większość przykładów pochodzi z: Brańko Mirosław (red.), Polszczyzna na co dzień, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 8301147938, ISBN 9788301147938.