To szczególnie interesujący przykład intertekstualności. Motto. Najczęściej pochodzi z utworu literackiego, np. w „Dżumie” Alberta Camusa (z „Dziennika roku zarazy” Daniela Defoe), „Komu bije dzwon” Ernesta Hemingwaya (z „Medytacji XVII” Johna Donne’a), „Inny świat” Herlinga-Grudzińskiego (ze „Wspomnień z domu umarłych” Fiodora Dostojewskiego), „Popiół i diament” Jerzego Andrzejewskiego (ze „Za kulisami” Cypriana K. Norwida). Rzadziej - z dzieła tego samego pisarza (np. „Kordian” Juliusza Słowackiego - z „Lambra” tegoż autora) lub z "wnętrza" samego utworu, jako autocytat, np. „Są takie wyspy” Anny Kamieńskiej lub „Drogi morza” Françoisa Mauriaca (TUTAJ). Bywa, że od sławnej osoby, np. "Czerwone i czarne” Stendhala (z Georgesa Dantona). Teoretycy literatury wymieniają jego funkcje, np. podkreślenie „zasadniczego momentu utworu”, złożenie hołdu autorowi, z którego go zaczerpnięto, wskazanie tradycji literackiej, z którą autor chciałby być kojarzony, ujawnienie zamysłu autora i ukierunkowywanie lektury tekstu, tworzenie nastroju, intelektualne i emocjonalne przygotowanie odbioru (por. S. Skwarczyńska, Wstęp do nauki o literaturze, t.1-2, Warszawa 1954, Słownik terminów literackich, red. Janusz Sławiński, Wrocław 1976 i następne). Częściej pojawia się w prozie i dramacie, rzadziej - w wierszach, dlatego przypomnimy motta z niektórych utworów poetyckich współczesnych pisarzy polskich.
Motta pochodzenia nieliterackiego, czyli z wypowiedzi...
... naukowców, uczonych, np. „Starzec ze skrzypcami” Brandstaettera (z Alberta Einsteina),
... filozofów, np. „W daremnym wszechświecie” Mieczysława Jastruna (z Demokryta), wiersze Jarosława Marka Rymkiewicza: „Ariadna z dzieckiem w brzuchu” (z Heraklita), „Kot uszaty – wieczny powrót tego samego” (z „Tako rzecze Zaratustra” Friedricha Nietzschego), „Ogród w Milanówku, koty niosą gawrona” (z Wiedzy radosnej” Nietzschego),
… teologów, np. „L’amour cosaque” Jarosława Iwaszkiewicza (z Gaetano Di Gaety),
... muzyków, np. „Przy okrągłym stole” Juliana Tuwima (z pieśni Franza Schuberta), „Musetta walc” Jarosława Marka Rymkiewicza (z „Cyganerii” Giacoma Pucciniego),
… z gazet i czasopism, np. „Sierpień 1988” Stanisława Barańczaka (z „The Boston Globe”), „Gucio zaczarowany” Czesława Miłosza (z „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”), „Wola” Tadeusza Różewicza (z prasy codziennej),
… z kalendarza, np. [Stronami deszcze, stronami pogoda] Iwaszkiewicza,
… bez wskazania autora czy źródła: obiegowe sentencje, np. „Wrogość pokoleń” Mieczysława Jastruna, anonimowe stare pieśni, np. „Zmartwychwstanie” tego autora.
Motta z "Biblii", np. „Jonasz” Zbigniewa Herberta (z „Księgi Jonasza”), „Więzień” Jastruna (z "Apokalipsy św. Jana”), „Śmietniki” Anny Kamieńskiej (z „Księgi Psalmów”, Ps 113).
Motta z utworów literackich. Tych jest sporo u pisarzy-erudytów: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, np. „Don Kichot" (z „Epos naszej” Cypriana Kamila Norwida), „Szczęśliwe drogi” (z „Dziadów części III” Adama Mickiewicza), „Wybór” (z „Jeźdźca” Jerzego Lieberta), "Zmierzchanie” (z „Langueur” Paula Verlaine’a), ... Romana Brandstettera, np. „Litania o zbawienie od głupoty” (z „Listu IX do Lucyliusza” Seneki), „Ugolino” (z „Boskiej Komedii” Dantego), … Jarosława Iwaszkiewicza, np. „Bocian w Ryczywole” (z „Jadą, jadą dzieci drogą” Marii Konopnickiej), „Mapa pogody” (z „Epilogu” do „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza), „Oda na zagładę Wenecji” (z „Endymiona” Johna Keatsa), „Późne przebudzenie” (z „Iluminacji” Arthura Rimbauda), ... Mieczysława Jastruna, np. „Pieśń” (z „Eklogi IV” Wergiliusza), „O tajemniczej wyspie” (z „Tajemniczej wyspy” Julesa Verne’a), ... Anny Kamieńskiej, np. „Małość” (z „Beniowskiego” Juliusza Słowackiego), „Puste miejsca” (ze „Spieszmy się” Jana Twardowskiego, o literackich powinowactwach tych pisarzy także TUTAJ), Jarosława Marka Rymkiewicza, np. „Ariadna w Knossos” (z „Iliady” Homera), „Na temat Malczewskiego” (z „Marii” Antoniego Malczewskiego).
Motta spotykamy także m.in. u Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, np. „Kronika olsztyńska” (ze „Snu nocy letniej” Williama Szekspira), ... Juliana Tuwima, np. „Kwiaty polskie” (tu mamy aż dwa motta: z „Beniowskiego” Słowackiego i z „Cyganów” Aleksandra Puszkina), ... Kazimierza Wierzyńskiego, np. „Burza” (z „Burzy” Szekspira), ... Jonasza Kofty, np. „Piosenka z Leśmiana” (z „Dziewczyny” Bolesława Leśmiana), … Tadeusza Różewicza, np. „Et in Arcadia ego” (z „Podróży włoskiej” Johanna Wolfganga Goethego), „Odpowiedź” (z „Das Göttliche” Goethego), „Zielona róża” (z „Konrada Wallenroda” Mickiewicza). Można by tak wyliczać jeszcze długo…
Bardzo rzadko pojawia się w poezji coś na kształt wyjaśnienia, czyli motta… na końcu utworu. Tak jest w utworze „Z pamiętnika żołnierza” Różewicza.
Tak, teksty naprawdę rozmawiają z tekstami, a pisarze… z każdym.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz