Biała Dama, czarna owca, niebieski ptak..., czyli o kolorach

22 listopada przypada Dzień Kredki. Przegląd niektórych artykułów na temat spostrzegania i znaczenia barw w naszym życiu był TUTAJ. Pojawił się też mini test. Dzisiaj do zagadnienia podejdziemy nie psychologicznie, lecz językoznawczo, ale pytanie również się pojawi. Od niego zaczynamy. Odpowiedź - jak zwykle - na końcu.

PYTANIE
Pogrupuj wyrazy bliskoznaczne według kolorów, których odcienie oznaczają: a/ brązowy, b/ czerwony, c/ niebieski.
Odcienie: chabrowy, orzechowy, koralowy, karminowy, kasztanowy, błękitny, tabaczkowy, modry, bordowy, lazurowy, czekoladowy, pąsowy, turkusowy, kakaowy, szkarłatny, piwny, purpurowy, buraczkowy, szafirowy, rubinowy, brunatny, kawowy, amarantowy, krwisty, karmazynowy, malinowy, wiśniowy, granatowy, morski, sjena palona.

A teraz coś o barwach w języku polskim. Czy znamy te związki frazeologiczne? A może potrafimy dodać inne, których tu nie wymieniono? Z pozoru rzecz wydaje się łatwa. Jednak nie zawsze tak jest. Jakiś czas temu - wspomina p. Basia - rozmawiałam z uczniami ostatniej klasy szkoły ponadpodstawowej na temat frazeologii. Na pytanie, co znaczy "trącić myszką", padła odpowiedź: "leżeć obok komputera!" Naprawdę!

Biały
Biali (historycznie: stronnictwo, ugrupowanie polityczne), Biała Dama (widmo w niektórych zamkach), biała flaga (kapitulacja), biała gorączka (silna emocja), biała magia (działanie mające na celu wywoływanie zjawisk nadnaturalnych bez pomocy złych duchów), biała śmierć (kokaina, też: sól, cukier), białe szaleństwo (sporty na śniegu), biały kruk (unikat), biały walc (ostatni taniec na balu), biały welon (ślubny).

Brązowy
Brązowa koszula (noszona przez hitlerowców), opalić się na brąz (opalić się mocno), węgiel brunatny (kopalina).

Czarny
Czarna dziura (sytuacja bez wyjścia), czarna flaga (piratów), czarna godzina (okres największych kłopotów, głównie finansowych), czarna koszula (noszona przez włoskich faszystów), czarna niewdzięczność (wielka niewdzięczność), czarna owca (wyrzutek, zakała), czarna polewka (potrawa dla odrzuconego zalotnika), czarna rozpacz (wielka rozpacz), czarno na białym (wyraźnie, jednoznacznie), czarnowidztwo, czarne myśli (pesymizm), czarne złoto (węgiel), czarny charakter (bohater negatywny), czarny dzień (szczególnie trudny do przeżycia dzień, obfitujący w bolesne sytuacje; także: historycznie lub socjologicznie - "czarne dni", to np. dni krachu na giełdzie), czarny humor ("niewesoły"), czarny koń (nieoczekiwany zwycięzca), czarny rynek (nielegalny handel), mała czarna (kawa lub sukienka).

Czerwony
Czerwona Planeta (Mars), czerwoni (historycznie: stronnictwo, ugrupowanie polityczne), czerwony jak burak (zaczerwieniony na twarzy z powodu silnej emocji, np. wstydu),  czerwony kur (pożar).

Niebieski
Błękitna krew (arystokracja), błękitne hełmy (wojska sił pokojowych ONZ), myśleć o niebieskich migdałach (bujać w obłokach), niebieski ptak (lekkoduch).

Siwy, szary, bury
Bury (bezbarwny, taki, jak inni, nie do odróżnienia), pierwszy siwy włos (pierwsza oznaka starzenia się), szara eminencja (osoba wpływowa, ale będąca w ukryciu, niezajmująca oficjalnie żadnych stanowisk), szara godzina (szarówka), szara myszka (osoba niepozorna), szara strefa (działalność gospodarcza z pominięciem prawa), szara szlachta (szaraczkowa, zaściankowa), szary (przeciętny), szarzyzna życia (monotonia, przyziemność), zrobić na szaro (sprawić, że ktoś znajdzie się w kłopotliwym położeniu).

Srebrny
Judaszowe srebrniki (pieniądze za zdradę), mowa jest srebrem, a milczenie złotem (mądre słowa są cenne, ale umiejętność słuchania i niewypowiadania się w odpowiednim momencie jest cenniejsza), srebra rodowe (kosztowności rodowe), srebrne włosy (siwe włosy), srebrny jubileusz (25 przepracowanych, wspólnie przeżytych lat), żywe srebro (ktoś bardzo ruchliwy).

Zielony
Być zielonym (niedojrzałym, niemającym wiedzy na jakiś temat), dać zielone światło (pozwolić), mieć zielono w głowie (być lekkomyślnym), posłać kogoś na zieloną trawkę (zdymisjonować), zielona granica (niestrzeżona, lub słabo chroniona granica), zielona noc (ostatnia noc kolonii), zielona rewolucja (z inicjatywy FAO: program rozwoju rolnictwa w latach 60. XX w., którego celem była likwidacja głodu na Ziemi), zielona szkoła (zamiejscowe, dłuższe zajęcia uczniów poza szkołą), zielone lata (młodość), zielone płuca (tereny z dużą ilością roślin), zielony stolik (do gry w ruletkę), zzielenieć z zazdrości (bardzo zazdrościć).

Złoty
Gorączka złota (wydarzenia historyczne), na wagę złota (bardzo cenne), obiecywać złote góry (obiecywać coś niemożliwego do zrealizowania), szczere złoto (coś, ktoś wysoko ceniony), złota młodzież (wielkomiejska, zamożna, lekkomyślna), złota myśl (zwięzłe sformułowanie o charakterze maksymy lub sentencji), złota reguła etyczna (zasada wzajemności: „traktuj innych tak, jak ty byś chciał być traktowany”), złota rybka (baśniowa ryba, spełniająca trzy życzenia w zamian za darowanie życia), złote gody (50 przepracowanych, wspólnie przeżytych lat), złote kajdany (życie w dobrobycie, ale bez wolności), złote runo (z mitologii greckiej; przenośnie - bogactwo, majątek, rzeczy trudno osiągalne), złotousty (od przydomka św. Jana „Chryzostoma” – osoba posiadająca dar wymowy), złoty cielec (z Biblii – przedmiot kultu, fałszywy bożek; przenośnie - bogactwo jako ostateczny cel dążeń), złoty podział (odcinka - zasada estetyczna w starożytności), złoty róg (z „Wesela” Wyspiańskiego; przenośnie – coś cennego, co się porzuciło, zgubiło dla czegoś bez większej wartości), złoty środek (kompromisowe rozwiązanie), złoty wiek (czas rozkwitu).

Żółty
Żółta kartka (upomnienie dla zawodnika w piłce nożnej), żółte papiery (dokumenty stwierdzające chorobę psychiczną).

ODPOWIEDŹ na pytanie zadane we wstępie:
a/ Brązowy: orzechowy, kasztanowy, tabaczkowy, czekoladowy, kakaowy, piwny, brunatny, kawowy, sjena palona.
b/ Czerwony: koralowy, karminowy, bordowy, pąsowy, szkarłatny, purpurowy, buraczkowy, rubinowy, amarantowy, krwisty, karmazynowy, malinowy, wiśniowy.
c/ Niebieski: chabrowy, błękitny, modry, lazurowy, turkusowy, szafirowy, granatowy, morski.