Kącik Maturzysty – 7: Stylistyka literacka (tropy)

Odpowiedź na Ćwiczenie z poprzedniego tygodnia:

Zdanie	Funkcja językowa
Dialog Platona, w którym mówi się o miłości, nosi tytuł Uczta.	informacyjna
Śpieszmy się kochać ludzi, tak szybko odchodzą.	impresywna
Kochając, cieszę się, ze jesteś.	ekspresywna

ŚRODKI STYLISTYCZNE dzielimy na: słowotwórcze, przekształcenia semantyczne (tropy), środki składniowe, fonetyczne, odwołania do zjawisk spoza języka literackiego danej epoki, odwołania do stylów literackich.

Uwaga! Po omówieniu wszystkich środków podamy bibliografię (dla zainteresowanych).

ŚRODKI SŁOWOTWÓRCZE

NEOLOGIZM – wyraz nowo utworzony zgodnie z normami słowotwórczymi danego języka, zwykle na podstawie słów będących już w obiegu. W języku potocznym służy do nazwania jakiejś nowej rzeczy, pojęcia, przedmiotu. N. literackie – są jednorazowe i nie rozprzestrzeniają się w języku. Wśród nich – n. słowotwórcze, np.

twoje nieswoje wtedy dokarmelam

(Miron Białoszewski, Zmartwieńsiulpet)

Oraz n. semantyczne, tzn. neosemantyzmy (aktualizacja - w nowym znaczeniu - wyrazów dawnych), np.

Za potokiem rozłóg gałęził się i pienił

i co krok było cieniściej i drzewiej

(Julian Przyboś, Drzewiej)

Drzewiej – znaczyło kiedyś: dawniej. Inny przykład: konduktor – kiedyś: piorunochron. Dużo n. literackich tworzył Bolesław Leśmian.

DEMINUTIVUM (wyraz zdrobniały) – wyraz pochodny o znaczeniu, które miniaturyzuje zjawisko nazwane w wyrazie podstawowym, np. kot – koteczek, dom – domeczek.

AUGMENTATIVUM (wyraz zgrubiały) - wyraz pochodny o znaczeniu, które intensyfikuje, wyolbrzymia zjawisko nazwane w wyrazie podstawowym, np. wieś – wiocha, nos – nochal.

ZŁOŻENIE (compositum) – wyraz stworzony przez połączenie dwóch wyrazów, np. żółtodziób, śmiercionośny.

PRZEKSZTAŁCENIA SEMANTYCZNE (TROPY)

Są to różnorodne zestawienia wyrazów, tworzące nowe sensy. Obecne także w mowie potocznej, np. drapacz chmur, w kwiecie wieku, dziecko szczęścia.

EPITET – wyraz pełniący funkcję określającą wobec rzeczownika. E. przymiotnikowy (np. twardy głaz), imiesłowowy (np. tańczący chłopak, zburzone szczęście), rzeczownikowy (np. krowa żywicielka, ziemia matka), złożony (z dwóch wyrazów, np. gromowładny). E. tworzący z wyrazem związek mataforyczny, to e. mataforyczny (np. gorzki śmiech, skrzydlata myśl); jego odmianą – e. metonimiczny (np. białe sady). E. stały – odnoszący się zawsze do tego samego zjawiska (występował w poezji antycznej, np. Achilles był zawsze prędkonogi). Bywają też nagromadzenia epitetów, np.

A dziecko było dziwnie wątłe, blade, chore…

(Leopold Staff, Zmowa)

PORÓWNANIE – uwydatnienie jakichś właściwości danego zjawiska przez wskazanie na jego podobieństwo do innego zjawiska, np.

Z myślą ciężką, jak z dzbanem na głowie niewiasta

(Leopold Staff, Przedśpiew)

P. bardzo rozbudowane – to p. homeryckie.

METAFORA (przenośnia) – wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. M. jest nową wartością znaczeniową w odniesieniu do pierwotnych znaczeń słów. W języku potocznym, np. uroda życia. Inny przykład:

pomnożony przez kół stukot,

podniesiony do potęgi gór, (…)

Powędrujesz o ziemskiej kuli.

(Julian Przyboś, O kuli)

Odmiany metafory:

SYNESTEZJA – przypisywanie wrażeń pochodzących z jednego zmysłu innemu zmysłowi (np. przekształcanie wrażeń słuchowych na wzrokowe: barwa dźwięku). Inny przykład:

A czerń, E biel, I czerwień, U zieleń, O błękity,
Tajony wasz rodowód któregoś dnia ustalę:

(Artur Rimbaud, Samogłoski)

METONIMIA (zamiennia) - zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej uchwytnej zależności realnej. Np. kwitnący ogród (zamiast: kwiaty kwitnące w ogrodzie), sala gwizdała (zamiast: zebrani na sali gwizdali).

SYNEKDOCHA - odmiana metonimii, oparta na zależnościach ilościowych (część zastępuje całość, a całość - część), np.

                                    Z dymem pożarów, z kurzem krwi bratniej

                                                               Do Ciebie, Panie, bije ten głos;

                                               Skarga to straszna, jęk to ostatni,

                                                               Od takich modłów bieleje włos.

                                                                               (Kornel Ujejski, Chorał)

Nie chodzi o jeden włos, ale o włosy itp.

ANIMIZACJA (ożywienie) - nadawanie przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody, pojęciom abstrakcyjnym - atrybutów istot żyjących, np. nadchodzi wieczór.

                                   

PERSONIFIKACJA (uosobienie) - odmiana animizacji, nadawanie przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody, pojęciom abstrakcyjnym - atrybutów człowieka, np.

                                    Niebo się gniewa,

                                                              (Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Huragan)

Odmiana metafory lub epitetu:

OKSYMORON - zestawienie wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu, wykluczającym się (np. czarny śnieg, suchy ocean, gromobicie ciszy).

Inne tropy:

PERYFRAZA (omówienie) - zastąpienie danego wyrazu, zjawiska przez jego bardziej rozbudowane opisanie, np.

                                    Trzy razy księżyc odmienił się złoty,

                                               Jak na tym piasku rozbiłem namioty.

                                                              (Juliusz Słowacki, Ojciec zadżumionych)

Znaczenie wersu: minęły trzy miesiące. Odmiana peryfrazy:

EUFEMIZM (złagodzenie) – wyraz, zwrot łagodzący dosadność innego, np. rozstać się ze światem (= umrzeć), mijać się z prawdą (= kłamać).

HIPERBOLA (przesadnia) - przedstawienie jakiegoś zjawiska wyolbrzymiające jego wygląd, znaczenie, oddziaływanie, np.

                                    Stoję wielki, olbrzymi, nagi, cyklopowy,

                                               Jak posąg na cokole... W krąg mnie światy gonią...

                                               Zagarniam złote gwiazdy, jak motyle, dłonią...

                                                               (Leopold Staff, Ja - wyśniony)

Nierzadka w języku potocznym, np. pękać ze śmiechu, umierać ze zmęczenia.

Poza ramy tropu wykraczają (bo nie muszą być tylko konstrukcją językową, ale na ich zasadzie można zbudować postać lub nawet cały utwór):

SYMBOL - motyw (lub zespół motywów) występujący w dziele, będący znakiem treści głęboko ukrytych, mający za zadanie kierować ku nim myśl czytelnika. Np. rozdarta sosna (z Ludzi bezdomnych S. Żeromskiego) - to nie tylko drzewo, ale synteza losów bohaterów. W dziedzinach pozaliterackich (w nauce) - jest tylko umownym znakiem, np. r = promień koła.

ALEGORIA - odmiana symbolu. Motyw (lub zespół motywów) występujący w dziele, który poza znaczeniem dosłownym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne. Od symbolu różni się tym, że w alegorii jakiś znak językowy stale zastępuje jakieś pojęcie (np. lis = chytrość, kobieta z wagą i przepaską na oczach = Temida). Częsta w bajkach i moralitetach.

IRONIA - właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wypowiedzianym wprost, ale zamierzonym przez autora i zwykle rozpoznawanym przez odbiorcę. Np. satyra Do króla Ignacego Krasickiego.

Ćwiczenie 1

Wskaż dominujący środek stylistyczny. Określ, co jest źródłem komizmu tego tekstu.

            Pszczółka skrzydełkiem oberwała orzeszek. Orzeszek upadł na grzybek. Grzybek się przewrócił. Wtedy spod grzybka wyszedł krasnoludek i powiedział: Do jasnej cholery, znowu jestem bez mieszkania.

Ćwiczenie 2

Przeczytaj wiersz i rozważ, jaki to środek stylistyczny (podkreślenie) – metonimia czy synekdocha?

Rano, zimą, mróz czy zawierucha,
W surduciku do szkoły o milę,
A wieczorem w chacie późne chwile
Z książką, z piórem, chociaż w ręce chucha.

Latem, wolny, zastąpi pastucha,
A pod pachą Homery, Wirgile;
Ludzie czasem poszydzą niemile,
Lecz on pasie i ludzi nie słucha...

I tak wyrósł... I dalej w stolicę...
Tam to wiedzy głęboka jest rzeka...
Ojciec czeka i matula czeka...

A on pisał: „Kochani rodzice!...
Skończę... bieda... dużo do roboty...”
I dziś skończył... umarł na suchoty...

                        (Jan Kasprowicz, [cykl] Z chałupy, [sonet] XXXIX)