Kącik Maturzysty – 25: Okresy literackie – Pozytywizm. Młoda Polska

Podpowiedzi do Ćwiczenia z poprzedniego tygodnia. Sporo utworów znajdziemy w literaturze romantyzmu i pozytywizmu, np. Pan Tadeusz (ks. Robak), Konrad Wallenrod i Dziadów część III (Konrad, młodzież, ks. Piotr) Adama Mickiewicza. Trylogia Henryka Sienkiewicza - to standard. Także w literaturze Młodej Polski (doktor Judym z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego, postaci z niektórych jego opowiadań), a szczególnie - czasów wojny i okupacji oraz powojennej (np. Kamienie na szaniec Aleksandra Kamińskiego, Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera, Dżuma Alberta Camusa). Także w epokach wcześniejszych, by wspomnieć tylko Biblię (Chrystus) czy Kwiatki św. Franciszka z Asyżu. Postaci historyczne: można wziąć pod uwagę znanych z poświęcenia nauczycieli (np. Janusza Korczaka), patriotów (np. rtm. Witolda Pileckiego), zakonników, misjonarzy (np. św. Maksymiliana M. Kolbego, bł. Matkę Teresę z Kalkuty), lekarzy, pielęgniarki (np. wspomnianego Korczaka, Wandę Błeńską, Stanisławę Leszczyńską), społeczników (np. Irenę Sendlerową itp.).

POZYTYWIZM

Ramy czasowe: II połowa XIX w. - koniec XIX w. (w Polsce: 1863-1864 r., tj. powstanie styczniowe - lata 90. XIX w.). Otoczenie społeczne: rozwój miast i kapitalizmu. W Polsce - represje postyczniowe. Dysproporcje między zaborami. Ograniczenie szkolnictwa. Uwłaszczenie chłopów. Powstanie dziennikarstwa. Rozwój prasy: "młodzi" "starzy". My i wy - programowy artykuł Aleksandra Świętochowskiego. 

Filozofia: scjentyzm, ewolucjonizm, utylitaryzm. Praca u podstaw. Praca organiczna (współdziałanie wszystkich warstw społeczeństwa na rzecz rozwoju gospodarczego). Podkreślenie znaczenia wiedzy empirycznej, naukowości. Odrzucenie metafizyki. Opis natury i uwarunkowań społecznych. Ekonomia klasyczna (Adam Smith). Rozwój socjologii. Darwinizm. August Comte. Wiedza naukowa - jedynie prawdziwa. Wszelka teoria musi być weryfikowalna przez doświadczenie. Przedmiotem badania - tylko rzeczy dostępne umysłowi.

Utylitaryzm (pożyteczność dla ogółu tego, co się bada). Praca pozytywna (bez krytyki). Herbert Spencer. Organicyzm. Ewolucjonizm. Filozoficzna teoria ewolucji (która przebiega na wszystkich etapach rzeczywistości, także życia społecznego). Źródłem rzeczywistości społecznej - rzeczywistość przyrodnicza. Hipolit Taine. Psychologiczna i socjologiczna interpretacja faktów społecznych. W dziejach nie ma postępu płynnego, lecz zmiany skokowe. Naturalistyczna interpretacja kultury (istnieje tylko rzeczywistość materialna; nie ma innej, zewnętrznej racji istnienia). John Stuart Mill. Empiryzm genetyczny (wiedza pochodzi z doświadczenia; sądy są nabyte). Jedynym kryterium wiedzy - doświadczenie (empiria).

Sztuka. Realizm. Tematyka historyczna i społeczna (współczesna). Dominacja malarstwa, np. Gustave Courbet, Jean-François Millet, Jean-Baptiste Camille Corot; Prerafaelici (np. John Ruskin); Jan Matejko, Juliusz i Wojciech Kossakowie, Józef Brandt, Franciszek Kostrzewski, Maksymilian i Aleksander Gierymscy, Józef Chełmoński. Muzyka. Richard Wagner, Giuseppe Verdi (opera), Georges Bizet (Carmen).

Literatura. Dominacja prozy. Główne prądy:

Realizm - wierne odtwarzanie rzeczywistości, naśladowanie jej w sposobie przedstawiania.

Naturalizm - dokumentarne, mimetyczne odzwierciedlenie rzeczywistości. Ograniczenie fikcji. Szczegółowość opisu. Nowy typ bohatera - z nizin społecznych, często robotnik, oraz jego codzienność. Determinizm, nawet fatalizm. Czasem - drastyczność opisów i języka. Elementy turpizmu. Elementy gwary. Najważniejsi pisarze: Emil Zola (Germinal; Nana). W Polsce - Antoni Sygietyński.

Główne gatunki: powieść (realistyczna, tendencyjna, naturalistyczna, historyczna), opowiadanie, nowela, "obrazek", felieton, reportaż.

Uwaga! Definicje i cechy wymienionych tu i poniżej gatunków - zob. wcześniejsze opracowania.

Tematyka: społeczna, współczesna: edukacja, emancypacja kobiet, niesprawiedliwość i nierówności społeczne. Nowi bohaterowie: awansujący społecznie, robiący karierę parweniusz z prowincji; przedsiębiorczy działacz. W Polsce - także Żyd (asymilacja społeczna) i ubogie dziecko (np. wiejskie).

Literatura europejska:

Anglia. Charles Dickens. Ubóstwo i praca dzieci (Oliver Twist). Obrazy z życia różnych grup społecznych (Klub Pickwicka). Moralistyczna Opowieść wigilijna. William Thackeray: Targowisko próżności.

Francja. Honoriusz Balzac. Cykl Komedia ludzka. Awans parweniusza, nie zawsze etyczny, portrety arystokracji, burżuazji, kobiet. Typowe postacie epoki. Np. Ojciec Goriot.

Rosja. Antoni Czechow. Dramaty (Wujaszek Wania; Wiśniowy sad). Lew Tołstoj. Wielkie powieści realistyczne i psychologiczne (Anna Karenina), panoramy historyczne (Wojna i pokój). Fiodor Dostojewski. Obrazy miasta; pogłębione portrety psychologiczne; moralizm; wielkie problemy ogólnoludzkie (Zbrodnia i kara; Bracia Karamazow). Mikołaj Gogol. Komedie (Rewizor), proza z elementami groteski (Martwe dusze).

Literatura polska:

Epika. Gatunki:

Powieść tendencyjna. Odtwarzanie rzeczywistości, wychowywanie społeczeństwa; zacięcie publicystyczne. Bohater pozytywny. Zazwyczaj - jednowątkowość. Morał. Narrator - komentator (opowiada w taki sposób, że czytelnik nie ma wątpliwości, kto jest bohaterem pozytywnym). Np. Marta Elizy Orzeszkowej.

Powieść naturalistyczna, np. Dziurdziowie Elizy Orzeszkowej.

Powieść realistyczna o tematyce współczesnej. Eliza Orzeszkowa: Nad Niemnem. Obraz wsi. Wszechwiedza narratora. Opisy przyrody. Retrospekcje (Mogiła, Legenda o Janie i Cecylii). Przeciwstawienie: Bohatyrowicze, Korczyńscy. Teza. Bolesław Prus: Lalka. "Powieść z wielkich pytań naszej epoki". Dwugłos narratorski (Pamiętnik starego subiekta jako retardacja). Miłość "człowieka epoki przejściowej". Idealizm naukowy (Ochocki) i polityczny (Rzecki). Obraz miasta. Grupy społeczne i mniejszości narodowe (Żydzi).

Powieść historyczna: Trylogia, Krzyżacy i Quo vadis Henryka Sienkiewicza; Faraon Bolesława Prusa.

Nowela i opowiadanie. Tematyka: dziecięca. Edukacja, np. A...B...C... Elizy Orzeszkowej; dziecko ubogie, wiejskie, kalekie, często utalentowane: Antek Bolesława Prusa, Janko Muzykant Henryka Sienkiewicza. Realistyczne obrazy z życia codziennego: Dym Marii Konopnickiej, Kamizelka Bolesława Prusa. Kapitalizm. Praca. Wynaradawianie Polaków: Powracająca fala Bolesława Prusa. Asymilacja/jej brak Żydów: Mendel Gdański Marii Konopnickiej. Krzywda społeczna. Ludzie starzy: Miłosierdzie gminy Marii Konopnickiej. Patriotyzm. Los emigranta. Latarnik Henryka Sienkiewicza. Powstanie styczniowe: Gloria victis Elizy Orzeszkowej. Emancypacja kobiet, idealizm, czasem powodujący krzywdę: Panna Antonina Elizy Orzeszkowej. Zacofanie wsi, krzywda społeczna i osobista: Szkice węglem Henryka Sienkiewicza. Historia dawna: Z legend dawnego Egiptu Bolesława Prusa.

Felieton i reportaż: Aleksander Świętochowski. Bolesław Prus (Kroniki). Henryk Sienkiewicz (Listy z podróży do Ameryki; Listy z podróży do Afryki).

Liryka. Maria Konopnicka. Tematyka: wiejska (Wolny najmita; Na fujarce; Świecą gwiazdy, świecą), patriotyczna (Rota; Pieśń o domu), miłosna (Kubek), społeczna (Przed sądem). Literatura dziecięca (Na jagody), także prozą (O krasnoludkach i sierotce Marysi).

Adam Asnyk. Wiersze programowe: Do młodych; Daremne żale. Tematyka filozoficzno-religijna: cykl sonetów Nad głębiami. Erotyki (Jednego serca...).

Dramat. Głównie - komedie, dramat obyczajowy i historyczny. Nic wybitnego. Najlepsi - komediopisarze z Galicji (komedie ziemiańskie, mieszczańskie i ziemiańsko-mieszczańskie): Józef Bliziński, Michał Bałucki. Komizm postaci i sytuacyjny. Wpływy Aleksandra Fredry.Realia współczesne. Typowe zachowania ludzkie. Poznawalność świata. Moralizatorstwo. Podobna kompozycja: 4-5 aktów podzielonych na sceny. Rozwój teatrów warszawskich i innych (Kraków, Lwów, Poznań). Helena Modrzejewska - aktorka, gwiazda dwóch kontynentów.

MŁODA POLSKA (MODERNIZM, NEOROMANTYZM)

Ramy czasowe: koniec XIX w. - 1918 r. (w Polsce: 1891-1918). Otoczenie społeczne: kryzys monarchii i kapitalizmu. Nowe ruchy (socjaliści). Apogeum kolonializmu - i jego powolny rozpad. W Polsce - także dążenia niepodległościowe.

Filozofia. Kryzys wartości opartych na materializmie i empirii. Kryzys cywilizacji. Nastroje katastroficzne. Indywidualizm. Arthur Schopenhauer. Pesymizm. Woluntaryzm poznawczy. Popędy i porządkująca je wola: O wolności ludzkiej woli; Świat jako wola i wyobrażenie. Henri Bergson. Witalizm. Pęd życiowy (élan vital). Intuicjonizm. Friedrich Nietzsche. "Przewartościowanie wszystkich wartości". Żywioł dionizyjski i apolliński. Immoralizm. Nadczłowiek. Wola mocy. Moralność panów i niewolników. Wieczny powrót. Tako rzecze Zaratustra; Poza dobrem i złem.

Sztuka. Architektura. Secesja. Płynność linii (linearyzm). Zdobienia - roślinne lub abstrakcyjne (bogate). Inspiracja sztuką orientalną (głównie japońską). Barwy - pastelowe, subtelne. Np. niektóre kamienice i Teatr Śląski w Katowicach; willa Juliana Fałata w Bystrej; bazylika NSPJ w Krakowie; IV LO w Bytomiu; pomnik Chopina w Warszawie; Mosty Pomorskie we Wrocławiu. Malarstwo. Liczne kierunki (obecne także w literaturze):

Impresjonizm. Ulotność chwili, gra świateł. Nastrój. Édouard Manet (Śniadanie na trawie; Olimpia). Claude Monet (Impresja, wschód słońca; Nenufary; Katedra w Rouen). Auguste Renoir (Huśtawka). Edgar Degas (baletnice). Neoimpresjonizm, postimpresjonizm. Następcy - będący zarazem prekursorami ekspresjonizmu: Paul Gauguin (Skąd przybywamy? Kim jesteśmy? Dokąd idziemy?). Vincent van Gogh (Słoneczniki; Gwiaździsta noc nad Rodanen). Paul Cézanne (Dom powieszonego). Ekspresjonizm. Deformacja. Ostre kontury. Wyrażenie uczuć artysty. Kontrasty barwne. Edvard Munch (Krzyk). Ekspresjonizm - także w filmie (głównie niemieckim) tej i następnej epoki, np. Robert Wiene (Gabinet doktora Caligari). Symbolizm. Deformacja rzeczywistości. Znaczenia naddane (symbole). Prymat ducha nad materią. Subiektywizm. Irracjonalizm. Rola wyobraźni. Gustav Klimt (Pocałunek). Gustave Moreau (Edyp i Sfinks). Jacek Malczewski (Błędne koło; Melancholia; Zatruta studnia; Autoportret ze śmiercią). Józef Mehoffer (Dziwny ogród; witraże). Witold Wojtkiewicz (tragizm i groteska, oniryzm, liryzm, dzieci-marionetki, np. Krucjata dziecięca). Twórcy "osobni": Jan Matejko (tematyka historyczna). Stanisław Wyspiański (wielość zainteresowań, np. portrety, pejzaże; witraże). Władysław Podkowiński (Szał uniesień). Muzyka. Karol Szymanowski (fascynacja górami; balet Harnasie). Mieczysław Karłowicz (Odwieczne pieśni; Rapsodia litewska). Feliks Nowowiejski (Legenda Bałtyku).

Literatura - ogólnie: dekadentyzm, koniec wieku (fin-de-siècle'izm), zniechęcenie, pesymizm; estetyzm: "sztuka dla sztuki", "życie naśladuje sztukę" (Oscar Wilde); orientalizm (głównie - kultura japońska), nawiązanie do filozofii orientalnych; prymat ducha, zainteresowanie dla zjawisk parapsychicznych.

Główne kierunki:

Symbolizm. Obrazowanie stanu duszy. Tajemniczość. Odniesienia do czegoś, co trudno nazwać, określić. Zespolenie życia duchowego/psychiki podmiotu lirycznego z przyrodą. Przyroda - wyrazicielką stanów psychicznych poety lub tłem jego przeżyć. Inspiracją - baśnie, legendy. Muzyczność. Synestezja. Wieloznaczność. Nastrojowość. Swobodny układ wersyfikacyjny i rymowy.

Rodzaj lit.	Literatura europejska	Literatura polska
Liryka	Charles Baudelaire (Kwiaty zła); Arthur Rimbaud (Statek pijany); Rainer Maria Rilke (Księga obrazów; Elegie duinejskie)	Leopold Staff (Deszcz jesienny); Jan Kasprowicz (Krzak dzikiej róży); Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Anioł Pański)
Epika	-	Stefan Żeromski (Ludzie bezdomni, rozdz. Rozdarta sosna); Władysław Stanisław Reymont (Chłopi, np. siew Boryny)
Dramat	Maurice Maeterlinck (Ślepcy)	Stanisław Wyspiański (Wesele)

Impresjonizm. Wrażenia/doznania podmiotu. Skrajny subiektywizm (np. w przedstawianiu przeżyć, jak i w postrzeganiu pór dnia/roku itp.). Brak realizmu. Nastrojowość.

Rodzaj lit.	Literatura europejska	Literatura polska
Liryka	Stéphane Mallarmé; Paul Verlaine	Jan Kasprowicz (Krzak dzikiej róży); Kazimierz Przerwa-Tetmajer (Melodia mgieł nocnych)  Uwaga! Zob. też Symbolizm
Epika	Alphonse Daudet (także poeta)	Stefan Żeromski (Ludzie bezdomni, rozdz. Przyjdź); Władysław Stanisław Reymont (Chłopi - niektóre opisy przyrody)
Dramat	Maurice Maeterlinck (Wnętrze)	Stanisław Wyspiański (elementy)

Ekspresjonizm. Skłonność do hiperbolicznego, wyolbrzymiającego przedstawiania stanów psychicznych i obiektywnej rzeczywistości. Ekstatyczność. „Barbaryzacja” języka. Ton profetyczny. Nagromadzenia przymiotników/czasowników - aby podkreślić natężenie uczucia/intensywność zjawiska. W składni służą temu zdania pytajne i wykrzyknikowe, powtórzenia i paralelizmy. Przeciw estetyzmowi. Rola rymów, rytmów, melodyjności wiersza. Rozbicie konwencjonalnych struktur w zakresie wewnętrznej organizacji dzieła na rzecz ich uwolnienia od logicznych współzależności.

Rodzaj lit.	Literatura europejska	Literatura polska
Liryka	Georg Trakl	Jan Kasprowicz (Hymny, np. Dies irae). Lepiej reprezentowany - w literaturze po 1918 r.
Epika	-	Stanisław Przybyszewski (Requiem aeternam)
Dramat	Frank Wedekind: Przebudzenie wiosny	-

Naturalizm. Zob. też Pozytywizm.

Rodzaj lit.	Literatura europejska	Literatura polska
Liryka	-	Jan Kasprowicz (Z chałupy - cykl 40 sonetów)
Epika	Guy de Maupassant - niektóre opowiadania	Stefan Żeromski (Zmierzch - opowiadanie)
Dramat	Henryk Ibsen (Upiory)	Stanisław Wyspiański (Klątwa)

Literatura europejska - pisarz osobny: Franz Kafka. Niektórzy widzą w nim ekspresjonistę. Łączenie stylów (groteska, tragizm itp.). Paraboliczność. Prekursor egzystencjalizmu. Proces; Zamek.

Literatura polska:

Szczególne zjawiska. Utwór programowy: Confiteor Stanisława Przybyszewskiego. Ludomania; zachwyt dla góralszczyzny (rola Zakopanego) - liczne liryki o górach, także proza (Na przełęczy Stanisława Witkiewicza). Kraków. Rola bohemy (Jama Michalikowa). Kabaret (kabaret Zielony Balonik). Czasopisma. Krytyka literacka. Pogarda dla filistra.

Liryka.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer. Wiersze programowe (Evviva l'arte! oraz Hymn do nirwany). Dekadentyzm. Impresjonizm i symbolizm. Erotyki (Lubię, kiedy kobieta...). Zob. tabele powyżej.

Jan Kasprowicz. Naturalizm i realizm (Z chałupy). Okres symboliczny (Krzak dzikiej róży - 4 sonety). Ekspresjonizm; niezgoda na świat zastany; prometeizm; walka jednostki o szczęście ogółu. Ton katastroficzny (Hymny, np. Dies irae). Patriotyzm (Rzadko na moich wargach...).

Leopold Staff. Ekspresjonizm; hiperbolizacje; witalizm; hedonizm; idea nadczłowieka (Sny o potędze - tom, np. Ja - wyśniony). Z czasem - inny ton: franciszkanizm (Przedśpiew); pogoda, zgoda na świat (Początek bajki). Poezja wojenna (Tęcza łez i krwi, 1918 r.).

Poezja "kobieca" (Bronisława Ostrowska, Maryla Wolska, Kazimierza Zawistowska).

Poeta osobny: Bolesław Leśmian. Witalizm; zmysłowość; oniryzm; orientalizm (Szmer wioseł; Przygody Sindbada Żeglarza). Główne utwory - w epoce następnej.

Epika.

Stefan Żeromski. Opowiadania: Zmierzch; Zapomnienie; Doktor Piotr - realizm i naturalizm. Krzywda społeczna. Opowiadania o powstaniu styczniowym: Echa leśne; rozdziobią nas kruki, wrony... Powieści, np. Ludzie bezdomni - echa romantyzmu; szlachetność jednostki; samotna walka ze złem; wielostylowość (np. realizm, naturalizm, ale też elementy symbolizmu i impresjonizmu); epizody - bez związku z całością (rozdz. Swawolny Dyzio); "wstawki" filozoficzne (Korzecki). Powieść historyczna (Popioły).

Władysław Stanisław Reymont: Chłopi - epos o wsi; wielostylowość (elementy realizmu, naturalizmu, symbolizmu, impresjonizmu); gwara (częściowo "sfingowana").

Jerzy Żuławski. Fantastyka: Na srebrnym globie.

Dramat.

Stanisław Wyspiański. Także poeta. Dramaty: nawiązanie do historii: Warszawianka; Noc listopadowa. Sceny z życia wsi, przede wszystkim: Wesele. - Idea "teatru ogromnego", synkretycznego, syntezy sztuk. Wpływ Richarda Wagnera. Cechy dramatu Wagnera, w większości obecne także w Weselu: monumentalizm, wielkie sceny zbiorowe; równoległość wątków o różnej estetyce, np. współwystępowanie elementów realistycznych obok fantastycznych, łączenie różnych nastrojów; rola przyrody, ożywienie jej niektórych elementów; obszerne didaskalia; elementy plastyczne (np. rozbudowana scenografia) i muzyczne (śpiew, taniec); przedmioty i sceny symboliczne.

Wesele - główne symbole. Trzy rodzaje - postaci/osoby, rzeczy i sceny. Widmo (zmarłego duch narzeczonego Marysi) - symbol miłości romantycznej; Stańczyk (wewnętrzny głos Dziennikarza) - symbol mądrości; Rycerz (Zawisza Czarny; uosobienie pragnień Poety) - symbol honoru i patriotyzmu; Hetman (Branicki, targowiczanin) - symbol zdrady, fałszu, magnackiego egoizmu; Upiór (Jakub Szela, przywódca rabacji chłopskiej, 1846 r.) - symbol chłopskiej zemsty (krwawej) na panach; Goście weselni - symbol narodu; Osoby dramatu - symbole przeszłości Polski, tradycji; Wernyhora (legendarny kozacki wieszcz ukraiński) - symbol czynu, zwiastun niepodległości, ofiarowuje Gospodarzowi złoty róg; Złoty róg - symbol walki i czynu, Gospodarz oddaje go Jaśkowi, a ten go gubi; złota podkowa - symbol szczęścia, powodzenia, Wernyhora ją gubi, a Gospodyni ją znajduje, ale chowa. Znaczy to: 1/chwiejność, niezdecydowanie chłopstwa, pazerność?; 2/zapowiedź szczęśliwego zakończenia, ale w przyszłości?; czapka z piór - symbol przywiązania do błahostek, spraw tylko materialnych; sznur - symbol niewoli; Dzwon Zygmunta - symbol wielkości Polski; kosy - symbol walki (por. Racławice); gest wręczenia złotego rogu - wskazanie misji (politycznej); taniec chocholi - symbol zniewolenia, marazmu, niemocy, błędne koło; chata bronowicka - symbol Polski (są tu wszystkie polskie problemy).

Gabriela Zapolska. Tragifarsa: Moralność pani Dulskiej. Kołtuneria, zakłamanie, podwójna moralność; niemożność ucieczki z tego świata.