środa, 21 marca 2018

Kącik Maturzysty: 72. Lektury. Władysław Stanisław Reymont, Chłopi (tom 1: Jesień)

Geneza. 1. Rabacja Jakuba Szeli (1846 r.) i 2. powstanie styczniowe (1863-4 r.). W obu przypadkach - wrogość chłopstwa wobec szlachty. 3. Okres pouwłaszczeniowy (ubóstwo, migracje, "przebudzenie narodowe"). Powstawanie dzieła - około 10 lat (1897-1908). Pierwodruk - 1904 r. Literacka Nagroda Nobla - 1924 r. (kontrkandydaci: Stefan Żeromski i Thomas Hardy).
W.S. Reymont - źródło
Świat przedstawiony. Akcja toczy się we wsi Lipce (okolice Skierniewic), położonej w kotlinie, wokół stawu, będącej syntezą wsi polskiej - symboliczną, wyodrębnioną od "reszty świata". Widzimy gromadę wiejską w jej społecznym przekroju - od bogaczy po grupę najuboższą (por. niżej). Ukazane są gospodarstwa, kościół, karczma, młyn, tartak, kuźnia. Najważniejszą  rolę odgrywają tu tradycyjne wartości: rodzina, hierarchia majątkowa, przywiązanie do ziemi, solidarność, ludowa religijność i przywiązanie do Kościoła jako strażnika norm moralnych. Rzadko akcja "wychodzi" poza nią (wyjazd Boryny do sądu w sprawie alimentów dla byłej służącej; do Tymowa na jarmark). Okoliczne miejscowości (posiadające nazwę), to np. Modlica, Rudka, Rzepki. W pobliskiej Wólce mieszka dziedzic.

Czas. Początek lat 80. XIX w., najpewniej na przełomie lat 1883/1884. Świadczą o tym: powrót Pietrka (parobka Borynów) z rosyjskiego wojska (służba trwała 5 lat), który brał udział w wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-8); powrót pana Jacka (brata dziedzica) z zesłania (amnestia była w 1883 r.). Jednak czas historyczny jest świadomie spychany na drugi plan, bo autor chciał stworzyć epicką opowieść, aktualną zawsze i wszędzie. W całej powieści wspomniał tylko trzy daty dzienne: 22 października (św. Korduli - jarmark w Tymowie), 25 grudnia i 29 czerwca (odpust w Lipcach). Ważniejsze są tu więc rytmy cykliczne: 1/ kalendarz natury i prac polowych, 2/ Rok kościelny (święta), 3/ "kalendarz obyczajowo-zwyczajowy chłopów polskich" (np. adwentowe wystrzyganki Jagusi i Józki, wieczerza wigilijna, kolędowanie z gwiazdą i turoniem, jesienne przędzenie lnu i konopi, kwaszenie kapusty), 4/ "porządek egzystencjalny" (rytm życia i śmierci), zob. np. godna śmierć i bogacza (Macieja), i żebraka (Kuba).
źródło
Bohaterowie. Trzy pokolenia: 1/ najstarsze - "ojcowie", dawni chłopi pańszczyźniani, dlatego są szczególnie przywiązani do ziemi, jak najdłużej nie chcą jej oddać dzieciom, np. Maciej Boryna, Płoszka, Bylica, wójt; 2/ dzieci, najczęściej skłócone z ojcami o ziemię, której pragną dla własnych rodzin, np. Antek, Kowalowie, Mateusz Gołąb z siostrą, dzieci Dominikowej, Grzela (rozsądny brat wójta); 3/ wnuki - niezindywidualizowane, najczęściej bez imion (np. dzieci Antka).

Około 90 osób wskazano w powieści z nazwiska, imienia lub przezwiska. Jednak najważniejsza jest zbiorowość: od bogaczy po komorników, żebraków. Całą konstrukcję trzyma około 20 pierwszoplanowych postaci. Struktura społeczna:
źródło
Najbogatsi gospodarze:
Borynowie. 58. letni Maciej - włodarz na 32 morgach, mający też prawo do pastwiska i wspólnego lasu, ostrożny i pracowity. Żeni się po raz trzeci. Związek jest nieudany, gdyż żona kocha jego syna - żonatego mężczyznę, Antka. Ten ostatni - chce się uniezależnić od ojca; czeka na jego spadek, gdyż mocno jest przywiązany do ziemi, gdy - tymczasem - ojciec zapisuje ziemię właśnie trzeciej żonie. Hanka - żona Antka - ciężko pracuje i walczy z podstępnym kowalem o utrzymanie majątku oraz z rywalką - Jagną - o serce męża.
Kowal - mąż Magdy, córki Macieja z pierwszego małżeństwa, walczący z Antkiem o część majątku starego Boryny. Prostacki, przebiegły, ubierający się „po miejsku". Nieakceptowany przez gromadę.
Młynarz i ksiądz.

Średni gospodarze:
Paczesiowie. Dominikowa - mocną ręką trzyma sprawy domowe. Jagna Paczesiówna - jej córka (i młoda żona Macieja, pozbawiona hamulców moralnych, szukająca wciąż nowych mężczyzn i ...prawdziwej miłości), a Szymek i Jędrzych - jej synowie.
Kłąb. Rozumny gospodarz, dobry ojciec i sąsiad, były powstaniec. Inni mniejsi gospodarze, to np. Balcerkowie, Winciorkowie, Wachnikowie.

Wiejscy urzędnicy - wójt (Piotr Rakoski, człowiek bez charakteru i złodziej, kradnący pieniądze z gminnej kasy) oraz sołtys.

Rosyjska administracja - naczelnik powiatu, pisarz, żandarmi (= strażnicy). Ukazana stereotypowo.

Ludzie "luźni" - Rocho (uczestnik powstania styczniowego, ludowy nauczyciel i pątnik, mieszkający u Macieja, nieco tajemniczy). Żebracy, np. Agata, wędrująca zimą "za chlebem" i ślepy dziad. Parobkowie i służący: Kuba Socha (brał udział w powstaniu styczniowym), Pietrek (był w carskim wojsku), Witek. Wszyscy trzej pracują u Boryny. Bylica - ojciec Hanki. Biedota wiejska. Jagustynka - wypędzona przez dzieci z domu, którym kiedyś z dobrej woli zapisała majątek. Sama nieszczęśliwa - sieje wokół siebie niezgodę i zło. Do tej samej grupy zaliczamy Weronkę - ubogą siostrę Hanki oraz pracujące u Borynów komornice, a także Filipków, Kozłów. Również Ambrożego - staruszka, kościelnego, którego zniszczył alkoholizm. Kiedyś walczył w wojnach we Francji i Włoszech. Wspominał też Kościuszkę.
Wyd. GREG
Kompozycja. Każda z 4 części (Jesień, Zima, Wiosna, Lato) "ma prawie identyczną liczbę rozdziałów i głównych epizodów, odpowiadającą liczbie tygodni w danej porze roku" (Franciszek Ziejka).

Narrator. Trzy perspektywy patrzenia na rzeczywistość (wg Kazimierza Wyki): 1/ "realistyczny obserwator"; 2/ "wsiowy gaduła" (np. opis jarmarku w Tymowie, nasycony gwarą); 3/ "młodopolski stylizator" (np. w opisach pór roku). Ten narrator czasem wypowiada się z punktu widzenia postaci, pragnąc pogłębić wizerunek psychologiczny bohaterów (rola mowy pozornie zależnej!).
Wyd. GREG
Język i styl. W partiach narracyjno-opisowych dominuje język literacki, do których przenikają elementy gwarowe i - niekiedy - archaizmy. Gwara - dominująca w dialogach - jest synkretyczna, tzn. stanowi syntezę kilku gwar. Widać ją we wszystkich warstwach języka, tzn. w:
- fonetyce: prejotacja, (np. Jewka, Jantoś), przydech (hale zamiast ale), mieszanie ch i k), ściągnięcia (pódę, pedzieć);
- morfologii: formy niemęskoosobowe zamiast męskoosobowych (ludzie kochane, braty rodzone);
- koniugacji: liczba mnoga w formie wyrażenia szacunku (ociec mówili, matula idą), końcówka -ta w 2 os. l.m. trybu rozkazującego (lećta); archaiczna końcówka -ch (byłech);
- słownictwie (np. galanto, ano, kieby).

Bardzo częsty - styl podniosły, pełen dostojeństwa i środków stylistycznych (animizacji, personifikacji, apostrof, eksklamacji, paralelizmów). Bardzo duża liczba przysłów, porzekadeł, sentencji (około 200), pochodzących z ustnej tradycji ludowej.
Wyd. Biblioteka Narodowa
Najważniejsze motywy. Kobieta fatalna, małżeństwo, ślub i wesele, zdrada małżeńska, miłość, macierzyństwo [np. Hanka], ojcostwo [np. stosunki między Maciejem Boryną a dziećmi], rodzina, konflikt rodzinny, obyczaje i tradycja, praca, czas, pory roku, przyroda, ubóstwo, wieś, zazdrość [Maciej i Antek].

Adaptacje filmowe. 1920-21 - nieudana próba. Kolejna próba - 1930 (reż. Juliusz Gardan) - nie doszła do skutku. 1973 (reż. Jan Rybkowski) - film pełnometrażowy i serial (z 1972 r.). Główne role: Władysław Hańcza (Maciej), Emilia Krakowska (Jagna), Ignacy Gogolewski (Antek).


Uwaga! W Kąciku 11 (zakończenie) podałam jako ćwiczenie dwa fragmenty z Chłopów. Zadanie polegało na znalezieniu i nazwaniu środków stylistycznych w opisach. Odpowiedź - na początku Kącika 12 (niebieskim kolorem). Przeczytaj koniecznie, bo takie pytanie padło na egzaminie ustnym!


Wyd. Zielona Sowa
Bibliografia (wybór)
Lichański Stefan, Chłopi Władysława Stanisława Reymonta, wyd. 3, Warszawa 1987. ISBN 83-02-03303-0 (i inne wydania).
Ziejka Franciszek, Wstęp, w: Reymont Władysław Stanisław, Chłopi, t. 1, Wrocław 1991, s. III-CLVIII. ISBN 83-04-03707-6.

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz