Ćwiczenie
Nawiązując do wiersza Lament osiemnastoletniej na śmierć wojewodzianki Morsztynówny (zm. 15 sierpnia 1698 r.) Jarosława Marka Rymkiewicza oraz dwóch wybranych przez siebie utworów literackich, rozważ sposoby nawiązywania do baroku w literaturze późniejszych epok.
To było tak: przebiegłaś z krzykiem
Z sezonu zabaw w sezon zmarłych.
Sierpień tak piękny. Światło trwało
Na liściach, rzęsach, przed trzystu laty.
(Kim byłam wczora? Kim jestem dziś,
W błysku magnezji mojego sierpnia?)
Kto odziedziczył pierścień i winę?
Zetlałe wstążki jaki wiatr nosi?
Po jakich drogach, w jakim niebie
Biegają dzisiaj twoje trzewiki?
(Czy jestem teraz taka jak wtedy,
Przed trzystu laty, pod twoje gwiazdą?)
Jaką melodię, jakie gwiazdy
Splatały w kruche nici losów
Na wirującym niebie sierpnia,
W dniu twych urodzin, w dniu twej śmierci?
Z wnętrza mej dłoni czyje losy
Kiełkują nagle? Kto jest czas?)
Jakie strumienie pędzi twój czas
Poprzez wirydarz cieni i cierni,
Jakie pogody niebieskie nieci,
Gdy tutaj zadrży rtęć błyskawiczna?
(Kim będę jutro? Kto jest ten,
Co mnie wprowadza w wirydarz cierni?)
Więc to już wszystko? Dzień sierpniowy
Jak piłka w dłoni. Potem mrówka
Przy drobnych kościach trzyma wartę.
Kto odziedziczy pierścień i winę?
(Nie pytaj o nic. Wszystko jest twoje.
Światło trwa tu. Ta piękny sierpień.)
Wiersz z tomu z tomu Człowiek z głową jastrzębia (1960). Tu wg: Wybór wierszy, Warszawa 1976, s. 20-21.
Nawiązując do wiersza Lament osiemnastoletniej na śmierć wojewodzianki Morsztynówny (zm. 15 sierpnia 1698 r.) Jarosława Marka Rymkiewicza oraz dwóch wybranych przez siebie utworów literackich, rozważ sposoby nawiązywania do baroku w literaturze późniejszych epok.
To było tak: przebiegłaś z krzykiem
Z sezonu zabaw w sezon zmarłych.
Sierpień tak piękny. Światło trwało
Na liściach, rzęsach, przed trzystu laty.
(Kim byłam wczora? Kim jestem dziś,
W błysku magnezji mojego sierpnia?)
Kto odziedziczył pierścień i winę?
Zetlałe wstążki jaki wiatr nosi?
Po jakich drogach, w jakim niebie
Biegają dzisiaj twoje trzewiki?
(Czy jestem teraz taka jak wtedy,
Przed trzystu laty, pod twoje gwiazdą?)
Jaką melodię, jakie gwiazdy
Splatały w kruche nici losów
Na wirującym niebie sierpnia,
W dniu twych urodzin, w dniu twej śmierci?
Z wnętrza mej dłoni czyje losy
Kiełkują nagle? Kto jest czas?)
Jakie strumienie pędzi twój czas
Poprzez wirydarz cieni i cierni,
Jakie pogody niebieskie nieci,
Gdy tutaj zadrży rtęć błyskawiczna?
(Kim będę jutro? Kto jest ten,
Co mnie wprowadza w wirydarz cierni?)
Więc to już wszystko? Dzień sierpniowy
Jak piłka w dłoni. Potem mrówka
Przy drobnych kościach trzyma wartę.
Kto odziedziczy pierścień i winę?
(Nie pytaj o nic. Wszystko jest twoje.
Światło trwa tu. Ta piękny sierpień.)
Wiersz z tomu z tomu Człowiek z głową jastrzębia (1960). Tu wg: Wybór wierszy, Warszawa 1976, s. 20-21.
Odpowiedź
Ciekawostka! Teresa Izabella Morsztynówna (1680-1698) została nazwana przez bł. ks. Antoniego Rewerę "Perłą Ziemi Sandomierskiej". Jej zwłoki od ponad 300 lat leżą w podziemiach kościoła św. Józefa w Sandomierzu i nie uległy rozkładowi (więcej zob. TUTAJ).
Lament... należy do literatury funeralnej. Z barokiem bezpośrednio łączy go motyw wanitatywny. Wiersz został ujęty w formę rozmowy "osiemnastoletniej" z wojewodzianką Morsztynówną, czyli – dziewczyny ze sobą samą sprzed trzystu lat. Treść stanowią pytania zadawane sobie. Osoba pytająca i odpowiadająca jest tożsama. Tytuł odczytujemy jako –barokową! – inwersję, która (po czytaniu „linearnym”) brzmi tak: „Lament na śmierć osiemnastoletniej wojewodzianki Morsztynówny”.
Całość składa się z pięciu strof liczących po sześć wersów. Cztery pierwsze wersy każdej ze strof to wypowiedzi "osiemnastoletniej" (przemyślenia na temat życia, liczne pytania), a dwa ostatnie - w nawiasach - to słowa jej alter ego.
Pierwsza strofa ukazuje czas (lato - sierpień, przed trzystu laty) i zewnętrzne okoliczności (sezon zabaw) śmierci Morsztynówny. Istotne jest ukazanie jej odejścia jako przemieszczenie się w b i e g u z sezonu zabaw w sezon zmarłych, a więc w i n n y c z a s (motyw jakże barokowy!), a nie w inne miejsce. Ta strofa kończy się pytaniem. W kolejnych – pytań zaczyna przybywać (i „osiemnastoletnia”, i ona sprzed 300 lat zadaje ich sobie po siedem). Właściwie cały pozorny dialog jest gradacją pytań (środek stylistyczny często wykorzystywany przez poetów baroku), bo tylko inicjalne i finalne wersy mają budowę oznajmującą.
Istnieje wyraźna analogia między strofą pierwszą i ostatnią. W obu wspomina się: (piękny) sierpień oraz światło. W ostatniej zwrotce powtarzają się też ważne słowa ze strofy drugiej: pierścień i wina, przywodzące na myśl „Królestwo i wygnanie”, miejsce, z którego człowiek wyszedł i do którego wróci. Wyrazy „kluczowe” dla całości, wyjęte z kolejnych zwrotek, czyli – raz jeszcze – sierpień i czas znajdą się też w ostatniej. I tylko w niej zakończenie nie jest pytaniem. Wynika stąd, że ułomność ludzkiego poznania po śmierci także nie zamienia się w pewność wiedzy. Zauważmy – w strofie drugiej pada pytanie:
Kto odziedziczył pierścień i winę?
A w ostatniej pojawia się w zmodyfikowanej wersji (czas przyszły):
Kto odziedziczy pierścień i winę?
W miejscu, w którym – wydaje się – powinny już być odpowiedzi na wszystkie pytania, zarówno pytania, jak i odpowiedzi są zbędne. Ponieważ:
Wszystko jest twoje.
Jest, czyli trwa. Naprawdę niewiele (nic?) się nie zmieniło: Sierpień taki piękny – mówi dziewczyna „spoza nawiasu”, czyli pierwsze „ja” wojewodzianki. Tak piękny sierpień – wtóruje ta „z nawiasu”, zmarła, która… żyje. W pamięci. W czasie. W wieczności. Po prostu - jest.
Jaką melodię, jakie gwiazdy
Splatały w kruche nici losów (…)
W dniu twych urodzin, w dniu twej śmierci?
(Z wnętrza mej dłoni czyje losy
Kiełkują nagle?)
Czyli… także nawiązanie do literatury jeszcze dawniejszej. Antycznej. Non omnis moriar. Po niej przyjdą inni. Życie zwycięży (ona w ten sposób "nie cała umrze"). Już zwyciężyło. Bo prawdziwym bohaterem tego utworu – wydaje się – jest czas. Przy szczątkach ciała dziewczyny „czuwa” mrówka, która kiedyś dokumentnie oczyści to, co materialne. Ale zostaje naczelne pytanie baroku: już nie w formie „co”, ale – upodmiotowione, uosobione: Kto jest czas? On dokona reszty – pojawią się nowe pokolenia, a gwałtownie wyrwana z życia dziewczyna będzie istnieć w bezczasie. Ale będzie istnieć.
Lament… stanowi wielopoziomowe nawiązanie do literatury baroku. Nie tylko poprzez rozbudowany, ustylizowany na „dawność” tytuł i wanitatywny temat, lecz również w warstwie stylistycznej. Na przykład:
• paronomazja - wirydarz cieni i cierni; pogody niebieskie nieci. Kunsztowne zestawienie dwóch rzeczowników, bardzo podobnych brzmieniowo, a różnych znaczeniowo. Jednocześnie aliteracja: cieni i cierni; niebieskie nieci;
• inwersja - Zetlałe wstążki jaki wiatr nosi?;
• metonimia – Po jakich drogach, w jakim niebie / Biegają dzisiaj twoje trzewiki?;
• oryginalne metafory i porównania: Jakie strumienie pędzi twój czas, Dzień sierpniowy / jak piłka w dłoni;
• przerzutnie, np. Dzień sierpniowy / Jak piłka w dłoni.
Jeszcze coś. Barokowy światopogląd:
Jaką melodię, jakie gwiazdy
Splatały w kruche nici losów
Na wirującym niebie sierpnia (…)
to jakby echo z Pieśni III. O wielmożności Bożej Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, prekursora baroku:
Bo Pana śpiewa, który niebo sprawił,
Dał światło gwiazdom i jedne zabawił
Na miejscu, drugie jego wdało chcenie
W rządne błądzenie.
Również:
Jakie strumienie pędzi twój czas
Przypomina Sępowe:
Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki
I Tytan prętki lotne czasy pędzą!
W połączeniu – a jakże! – z tematem śmierci i przemijania:
A chciwa może odciąć rozkosz nędzą
Śmierć, - tuż za nami spore czyni kroki!
(Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego)
Nawiązania do Cienia czy Krótkości żywota Daniela Naborowskiego są jeszcze bardziej widoczne.
A inne utwory z późniejszych epok nawiązujące do baroku? Na przykład Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Posiada rozbudowany tytuł: Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem (por. podobne, np. Dzieło Boskie albo Pieśni Wiednia wybawionego […] Wespazjana Kochowskiego), w warstwie treściowej nawiązuje m.in. do idei sarmackich, przedstawiając tradycje, obyczaje (np. posiłki, przechadzki, polowanie), odzież, cechy osobowe (np. gościnność, tradycjonalizm, konserwatyzm, pobożność) szlachcica – sarmaty. Także gatunek (epos) przeżywał swój rozkwit w okresie baroku (por. np. Transakcja wojny chocimskiej […] Wacława Potockiego). Sporo nawiązań do baroku znajdujemy również w literaturze późnego romantyzmu krajowego (np. Pamiątki Soplicy Henryka Rzewuskiego), u Juliusza Słowackiego (np. Pieśń Konfederatów Barskich i dramaty dotyczące tego zrywu, np. Sen srebrny Salomei). Kolejny przykład, może nawet najważniejszy, to Potop Henryka Sienkiewicza.
Osobny rozdział – to literatura XX wieku. Sam Rymkiewicz wielokrotnie nawiązywał do baroku poprzez tematykę, stylistykę czy aluzje do konkretnych utworów, np. cykl Na trupa, Umarła ale śpi, Jak on ten trup, Na ciało moje gdy umiera. Wiele nawiązań mamy w twórczości Wisławy Szymborskiej (np. Kobiety Rubensa, Dwie małpy Bruegla – interpretacja, Ćwiczenie 9 - TUTAJ), Stanisława Grochowiaka (Ballada rycerska, Czyści, Kochana jest chora, Menuet z pogrzebaczem, Portretowanie umarłej) czy Jerzego Harasymowicza (Barokowe czasy). Więcej przykładów (także nawiązania do innych epok – TUTAJ).
Ciekawostka! Teresa Izabella Morsztynówna (1680-1698) została nazwana przez bł. ks. Antoniego Rewerę "Perłą Ziemi Sandomierskiej". Jej zwłoki od ponad 300 lat leżą w podziemiach kościoła św. Józefa w Sandomierzu i nie uległy rozkładowi (więcej zob. TUTAJ).
Lament... należy do literatury funeralnej. Z barokiem bezpośrednio łączy go motyw wanitatywny. Wiersz został ujęty w formę rozmowy "osiemnastoletniej" z wojewodzianką Morsztynówną, czyli – dziewczyny ze sobą samą sprzed trzystu lat. Treść stanowią pytania zadawane sobie. Osoba pytająca i odpowiadająca jest tożsama. Tytuł odczytujemy jako –barokową! – inwersję, która (po czytaniu „linearnym”) brzmi tak: „Lament na śmierć osiemnastoletniej wojewodzianki Morsztynówny”.
Całość składa się z pięciu strof liczących po sześć wersów. Cztery pierwsze wersy każdej ze strof to wypowiedzi "osiemnastoletniej" (przemyślenia na temat życia, liczne pytania), a dwa ostatnie - w nawiasach - to słowa jej alter ego.
Pierwsza strofa ukazuje czas (lato - sierpień, przed trzystu laty) i zewnętrzne okoliczności (sezon zabaw) śmierci Morsztynówny. Istotne jest ukazanie jej odejścia jako przemieszczenie się w b i e g u z sezonu zabaw w sezon zmarłych, a więc w i n n y c z a s (motyw jakże barokowy!), a nie w inne miejsce. Ta strofa kończy się pytaniem. W kolejnych – pytań zaczyna przybywać (i „osiemnastoletnia”, i ona sprzed 300 lat zadaje ich sobie po siedem). Właściwie cały pozorny dialog jest gradacją pytań (środek stylistyczny często wykorzystywany przez poetów baroku), bo tylko inicjalne i finalne wersy mają budowę oznajmującą.
Istnieje wyraźna analogia między strofą pierwszą i ostatnią. W obu wspomina się: (piękny) sierpień oraz światło. W ostatniej zwrotce powtarzają się też ważne słowa ze strofy drugiej: pierścień i wina, przywodzące na myśl „Królestwo i wygnanie”, miejsce, z którego człowiek wyszedł i do którego wróci. Wyrazy „kluczowe” dla całości, wyjęte z kolejnych zwrotek, czyli – raz jeszcze – sierpień i czas znajdą się też w ostatniej. I tylko w niej zakończenie nie jest pytaniem. Wynika stąd, że ułomność ludzkiego poznania po śmierci także nie zamienia się w pewność wiedzy. Zauważmy – w strofie drugiej pada pytanie:
Kto odziedziczył pierścień i winę?
A w ostatniej pojawia się w zmodyfikowanej wersji (czas przyszły):
Kto odziedziczy pierścień i winę?
W miejscu, w którym – wydaje się – powinny już być odpowiedzi na wszystkie pytania, zarówno pytania, jak i odpowiedzi są zbędne. Ponieważ:
Wszystko jest twoje.
Jest, czyli trwa. Naprawdę niewiele (nic?) się nie zmieniło: Sierpień taki piękny – mówi dziewczyna „spoza nawiasu”, czyli pierwsze „ja” wojewodzianki. Tak piękny sierpień – wtóruje ta „z nawiasu”, zmarła, która… żyje. W pamięci. W czasie. W wieczności. Po prostu - jest.
Jaką melodię, jakie gwiazdy
Splatały w kruche nici losów (…)
W dniu twych urodzin, w dniu twej śmierci?
(Z wnętrza mej dłoni czyje losy
Kiełkują nagle?)
Czyli… także nawiązanie do literatury jeszcze dawniejszej. Antycznej. Non omnis moriar. Po niej przyjdą inni. Życie zwycięży (ona w ten sposób "nie cała umrze"). Już zwyciężyło. Bo prawdziwym bohaterem tego utworu – wydaje się – jest czas. Przy szczątkach ciała dziewczyny „czuwa” mrówka, która kiedyś dokumentnie oczyści to, co materialne. Ale zostaje naczelne pytanie baroku: już nie w formie „co”, ale – upodmiotowione, uosobione: Kto jest czas? On dokona reszty – pojawią się nowe pokolenia, a gwałtownie wyrwana z życia dziewczyna będzie istnieć w bezczasie. Ale będzie istnieć.
Lament… stanowi wielopoziomowe nawiązanie do literatury baroku. Nie tylko poprzez rozbudowany, ustylizowany na „dawność” tytuł i wanitatywny temat, lecz również w warstwie stylistycznej. Na przykład:
• paronomazja - wirydarz cieni i cierni; pogody niebieskie nieci. Kunsztowne zestawienie dwóch rzeczowników, bardzo podobnych brzmieniowo, a różnych znaczeniowo. Jednocześnie aliteracja: cieni i cierni; niebieskie nieci;
• inwersja - Zetlałe wstążki jaki wiatr nosi?;
• metonimia – Po jakich drogach, w jakim niebie / Biegają dzisiaj twoje trzewiki?;
• oryginalne metafory i porównania: Jakie strumienie pędzi twój czas, Dzień sierpniowy / jak piłka w dłoni;
• przerzutnie, np. Dzień sierpniowy / Jak piłka w dłoni.
Jeszcze coś. Barokowy światopogląd:
Jaką melodię, jakie gwiazdy
Splatały w kruche nici losów
Na wirującym niebie sierpnia (…)
to jakby echo z Pieśni III. O wielmożności Bożej Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, prekursora baroku:
Bo Pana śpiewa, który niebo sprawił,
Dał światło gwiazdom i jedne zabawił
Na miejscu, drugie jego wdało chcenie
W rządne błądzenie.
Również:
Jakie strumienie pędzi twój czas
Przypomina Sępowe:
Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki
I Tytan prętki lotne czasy pędzą!
W połączeniu – a jakże! – z tematem śmierci i przemijania:
A chciwa może odciąć rozkosz nędzą
Śmierć, - tuż za nami spore czyni kroki!
(Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego)
Nawiązania do Cienia czy Krótkości żywota Daniela Naborowskiego są jeszcze bardziej widoczne.
A inne utwory z późniejszych epok nawiązujące do baroku? Na przykład Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. Posiada rozbudowany tytuł: Pan Tadeusz czyli Ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem (por. podobne, np. Dzieło Boskie albo Pieśni Wiednia wybawionego […] Wespazjana Kochowskiego), w warstwie treściowej nawiązuje m.in. do idei sarmackich, przedstawiając tradycje, obyczaje (np. posiłki, przechadzki, polowanie), odzież, cechy osobowe (np. gościnność, tradycjonalizm, konserwatyzm, pobożność) szlachcica – sarmaty. Także gatunek (epos) przeżywał swój rozkwit w okresie baroku (por. np. Transakcja wojny chocimskiej […] Wacława Potockiego). Sporo nawiązań do baroku znajdujemy również w literaturze późnego romantyzmu krajowego (np. Pamiątki Soplicy Henryka Rzewuskiego), u Juliusza Słowackiego (np. Pieśń Konfederatów Barskich i dramaty dotyczące tego zrywu, np. Sen srebrny Salomei). Kolejny przykład, może nawet najważniejszy, to Potop Henryka Sienkiewicza.
Osobny rozdział – to literatura XX wieku. Sam Rymkiewicz wielokrotnie nawiązywał do baroku poprzez tematykę, stylistykę czy aluzje do konkretnych utworów, np. cykl Na trupa, Umarła ale śpi, Jak on ten trup, Na ciało moje gdy umiera. Wiele nawiązań mamy w twórczości Wisławy Szymborskiej (np. Kobiety Rubensa, Dwie małpy Bruegla – interpretacja, Ćwiczenie 9 - TUTAJ), Stanisława Grochowiaka (Ballada rycerska, Czyści, Kochana jest chora, Menuet z pogrzebaczem, Portretowanie umarłej) czy Jerzego Harasymowicza (Barokowe czasy). Więcej przykładów (także nawiązania do innych epok – TUTAJ).
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz