„Póki trwają wyrzuty sumienia, trwa wina”

 „Abel i Kain spotkali się po śmierci Abla. Szli przez pustynię i z daleka się poznali, gdyż obaj byli bardzo wysocy. Bracia usiedli na ziemi, rozpalili ognisko i posilili się. Milczeli jak zmęczeni ludzie o schyłku dnia. Na niebie ukazała się jakaś gwiazda, nie nazwana jeszcze żadnym imieniem. W świetle płomieni Kain dostrzegł na czole Abla ślad po kamieniu i upuścił chleb, który niósł do ust, i poprosił o wybaczenie mu zbrodni.
Abel odpowiedział:
- Czy ty mnie zabiłeś, czy ja zabiłem ciebie? Nie pamiętam już; jesteśmy tu razem jak dawniej.
- Teraz wiem, że naprawdę mi przebaczyłeś - powiedział Kain - gdyż zapomnieć to przebaczyć. Ja też postaram się zapomnieć.
Abel powiedział cicho:
- Tak właśnie jest. Póki trwają wyrzuty sumienia, trwa wina.”
(Tekst wg: Jorge Luis Borges, Pochwała cienia, Warszawa 1977, s. 53, sygn. 78643)

23 maja obchodzimy Dzień Wymiaru Sprawiedliwości, upamiętniający śmierć poniesioną przez sędziego śledczego Giovanniego Falcone z rąk sycylijskiej mafii. Może zrobimy krótki przegląd problematyki winy, żalu i przebaczenia w literaturze?

Krótki utwór Borgesa nawiązuje do starotestamentowej opowieści o pierwszym bratobójcy (Rdz 4, 1-16), jednak w zasadniczy sposób ją reinterpretuje. Kluczowe wydaje się pytanie zadane przez Abla: „Czy ty mnie zabiłeś, czy ja zabiłem ciebie? Nie pamiętam już”. Świadczy o wybaczeniu, które puszcza w niepamięć to, co było. Formą pamięci są wyrzuty sumienia. Właśnie one nie pozwalają zapomnieć. Skąd się biorą? Z poczucia winy. Także z przekonania, że zły czyn nie został winowajcy wybaczony. Dialog braci okazuje się wyzwalający dla tego, który zawinił. Poprosił o przebaczenie i je otrzymał. Wyrzuty sumienia opuściły go.

Problem winy i kary poruszają także inne teksty. Karę surową, równoważną (tożsamą) z popełnionym czynem, według zasady „oko za oko, ząb za ząb”, proponuje „Kodeks Hammurabiego”.

Liczne wypowiedzi na temat winy i kary zawiera „Biblia”. Oto przykłady:

- Kara sprawiedliwa jako odpłata za popełnione winy, np. „Ewangelia według św. Łukasza” - wyznanie „dobrego łotra” (Łk 23,39-41). O sprawiedliwym sądzie także np. Dz 17, 31.
- Kara jako odpłata za krzywdy niewinnych, np. „Księga Powtórzonego Prawa”: „Moja jest odpłata i kara, w dniu, gdy się noga ich potknie” (Pwt 32,35).
- Kara niesprawiedliwa, spadająca na niewinnego (za czyny niepopełnione), będąca podstawą odkupienia winnych, np. „Księga Izajasza” - obraz Męża Boleści (Iz 53,4-7).

Niektóre przykłady z innych utworów:

- Kara nieuchronna jako wyraz sprawiedliwości, np. „Ballady i romanse” („Świtezianka”, „Lilije”, „Rybka” i inne), „Dziadów część II” Adama Mickiewicza, „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego.
- Kara nieuchronna jako obietnica i memento, np. „Który skrzywdziłeś” Czesława Miłosza.
- Kara konieczna, którą winowajca – uznawszy zło swego czynu – sam sobie wymierza, np. „Król Edyp” Sofoklesa, „Makbet” Williama Szekspira (postać Lady Makbet), „Balladyna” Juliusza Słowackiego, „Lord Jim” Josepha Conrada.
- Kara, którą wymierza (lub ma zamiar wymierzyć) mściciel, np. „Giaur” George’a G. Byrona, „Kordian” Słowackiego.
- Kara, od której potencjalny egzekutor odstępuje (w imię wyższych racji – najczęściej religijnych), np. „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza (Jurand ze Spychowa wobec Zygfryda de Löwe).
- Kara nieadekwatna do czynu - zbyt wielka i okrutna, np. „Abelard i Heloiza” Helen Waddell (TUTAJ).
- Kara za czyn, którego nie było, np. „Proces” Franza Kafki.
- Kara niesprawiedliwa, np. mitologia grecka (Prometeusz, Syzyf), „Apollo i Marsjasz” Zbigniewa Herberta.
- Kara jako zemsta, np. mitologia grecka (Atena - względem Arachne, Artemida – względem Niobe).