Kącik Maturzysty: 64. Lektury - Tadeusz Borowski, Opowiadania

Zaczynamy przegląd lektur. Te z gwiazdką były już omówione. Obecne opracowania będziemy wg zasady odwróconej chronologii. Zaczniemy od literatury martyrologicznej, bo jest aktualnie (lub niedawno była) omawiana, więc podajemy, na co szczególnie trzeba zwrócić uwagę. Potem przejdziemy do literatury powojennej (z takiego samego powodu, który podałam poprzednio). Potem zaczniemy cofać się w czasie - aż do antyku. Na końcu każdego opracowania - najważniejsze motywy. Dziś - Opowiadania Tadeusza Borowskiego. 


Ps. Jeśli ktoś chciałby otrzymać analogiczne opracowania Folwarku Zwierzęcego George'a Orwella, Kordiana Juliusza Słowackiego i Antygony Sofoklesa - proszę o kontakt (bibliografia@pbw.katowice.pl). Prześlę pocztą elektroniczną. 

I wydanie. 1947 rok.

Kompozycja. W skład Opowiadań wchodzą nie tylko utwory dotyczące obozu (np. Dzień na Harmenzach, Ludzie, którzy szli, Proszę państwa do gazu, U nas, w Auschwitzu...). Akcja dwóch początkowych rozgrywa się w okupowanej Warszawie, Śmierć powstańca dzieje się na terenie Rzeszy, a Bitwa pod Grunwaldem - już w obozie wyzwolonym przez amerykańskich żołnierzy.

T. Borowski, źródło

Rzeczywistość obozowa. Nowość Opowiadań wśród utworów obozowych polega na tym, że narrator, Tadek, nie jest tu świeżo przybyłym, ale "zadomowionym" bohaterem; ta rzeczywistość stanowi dla niego normalność. "Oswoił się" z nią, uznał za swoją (U nas, w Auschwitzu...). Pokazuje obóz jako swoiste państwo, mające swoją społeczność, ekonomię i prawo oraz zachowujące pozory normalności (muzeum, sala koncertowa, biblioteka, burdel, rozrywki, np. mecze bokserskie). Ideą wiodącą jego funkcjonowania jest nastawienie na zysk, np. ograbia się transportowanych tu Żydów z dobytku, kosztowności, nawet ciała "przerabiając" na przedmioty użytkowe (Proszę państwa do gazu). Wszechobecny jest głód, dlatego warunkiem przeżycia w tym świecie jest dbanie jedynie o zaspokojenie tylko podstawowych potrzeb i wyzbycie się wyższych wartości - człowieczeństwa (Głód jest wtedy prawdziwy, gdy człowiek patrzy na drugiego jako na obiekt do zjedzenia, w: Dzień na Harmenzach). Śmierć - spotykana na każdym kroku - powszednieje; staje się zwyczajna. Każdy człowiek - element tej nieludzkiej machiny - ma ściśle wyznaczoną rolę. Niemcy nie wyglądają jak zbrodniarze, bo wszyscy tu obecni są w pewnym stopniu "winni" (Zakładamy podwaliny jakiejś nowej, potwornej cywilizacji, w: U nas, w Auschwitzu...).

Jest to model państwa totalitarnego, podporządkowanego własnym celom, kontrolującego jednostkę w sposób absolutny.

źródło

Bohater-narrator. Tadek. Człowiek "zlagrowany". Umie przetrwać w obozie, bo "odciął się" od świata zewnętrznego, tzn. od tamtego systemu wartości. Los współwięźniów nie bardzo go interesuje; dba o siebie. Trwa w zobojętnieniu.

Nie jest ani zbrodniarzem, ani bohaterem. Nie pastwi się nad innymi, nawet gdy przysługuje mu (...) niepisane prawo zemsty za kradzież (Dzień na Harmenzach - mści się na Iwanie, ale odpuszcza słabemu Bekerowi), nie staje w obronie cudzego życia (M. Siwiec, zob. bibliografia poniżej).

Inni ludzie w obozie. Rzadko pojawiają się postawy heroiczne. Są tu nietypowe, np. blokowa ukrywająca dziecko (Ludzie, którzy szli). Równie rzadki jest skrajny sadyzm (kapo z Dnia na Harmenzach). Ludzie mają tu dla siebie znaczenie jako partnerzy w handlu. Zanikają tradycyjne relacje rodzinne.

Geneza zła. Kto ponosi odpowiedzialność za obozy? Ich genezy trzeba szukać - według narratora - już w starożytności (w systemie niewolniczym). Europejska kultura mieszczańska rozwinęła ten system, sprowadzając stosunki międzyludzkie do kwestii handlowych i pomniejszając wartości moralne. Stworzyła jedynie iluzję tych ostatnich (kłamstwo Platona).
Za zło obozów odpowiedzialny jest każdy - cywilizacja, którą stworzyliśmy do czasu ich powstania, ale również sami ich budowniczowie, rozkazodawcy i wykonawcy rozkazów, nawet posłuszni więźniowie. Wszyscy, bo w ekstremalnych warunkach nie można zachować moralnej nieskazitelności. Winien jest każdy, kto przeżył, bo żyje tylko kosztem innych. Każda ofiara jest w jakimś sensie katem. Ucieczką od winy jest tylko śmierć (U nas w Auschwitzu..., Proszę państwa do gazu).

Maksymalizm moralny Borowskiego, czyli stwierdzenie, że nie sposób usprawiedliwić zła. Człowieka winnego można tylko potępić lub mu przebaczyć. Ważne wypowiedzi pisarza:

Bo może z tego obozu, z tego czasu oszustw, będziemy musieli zdać ludziom żywym relację i stanąć w obronie zmarłych.

Cała nasza wina leży w tym, że przeżyliśmy. Jako martwi - bylibyśmy bohaterami.

źródło

Rzeczywistość okupacyjna. W niej również wszechobecna jest idea handlu, np. dziewczyny wykupywane przez rodziny z więzienia nazywa się towarem, Tadeusz interesuje się Żydówką przez wzgląd na wartość jej złotych zębów. Wszyscy żyją w zagrożeniu gettem. Jest jednak miejsce na miłość i wyższe wartości, np. literaturę (bohater jest poetą). Te ostatnie tracą wzniosły sens po przekroczeniu obozowej bramy.

Rzeczywistość powojenna. Pokazano ją w Bitwie pod Grunwaldem. Sytuacja po wyzwoleniu nie przynosi zasadniczej zmiany, bo cały świat jest jak obóz. Jeden totalitaryzm zastępuje się innym (por. walkę chorążego ze Stefanem).

Cechy stylu. Dokumentaryzm. Rzeczowa relacja. Brak komentarza (możemy go znaleźć jedynie w U nas w Auschwitzu...). Beznamiętny ton relacji jest kontrastem dla pokazanych przerażających wydarzeń, co widać też w tytułach, np. Proszę państwa do gazu. Prowokacja, mająca wywołać gwałtowną reakcję odbiorcy. Naturalizm. Behawioryzm, tzn. ukazanie postaci przez pryzmat ich zachowania, z całkowitym pominięciem przeżyć psychicznych (por. filozofia Skinnera). Autobiografizm, ale nie pamiętnik (gra utożsamień i oddaleń bohatera i autora, zob. M. Siwiec, bibliografia poniżej). Pesymistyczny sąd o cywilizacji.

źródło

Język. Liczne wyrażenia z gwary obozowej, co świadczy o tym, że narrator jest "zadomowiony" w obozie, przyzwyczajony do tego, co przedstawia.

Utwory z tomu Pożegnanie z Marią zbudowane są w większości na zasadzie montażu faktów, wydarzeń i dialogów, dziejących się w trakcie jednego dnia (M. Siwiec). Tę zasadę odzwierciedla także tytuł jednego z nich - Dzień na Harmenzach.

Dla chcących wiedzieć więcej (1)! Pierwsi czytelnicy Opowiadań nie zrozumieli intencji Borowskiego. Cynizm narratora, będący w rzeczywistości wielkim oskarżeniem systemu totalitarnego, odebrali jaką postawę samego autora. Utożsamiając te dwie postaci, oskarżali Borowskiego o nihilizm. Szokiem był też brak wyraźnego podziału na "dobrych" więźniów i "złych" Niemców. Po wojnie pisarz opowiedział się po stronie nowej władzy. Ta rzeczywistość jednak niebawem coraz wyraźniej zaczęła przypominać niedawne koszmary. W 1951 r. popełnił samobójstwo.

Dla chcących wiedzieć więcej (2)! Inne utwory o tematyce obozowej, to np. Medaliony Zofii Nałkowskiej, Z otchłani Zofii Kossak-Szczuckiej, Dymy nad Birkenau Seweryny Szmaglewskiej, Pięć lat kacetu Stanisława Grzesiuka, Listy spod morwy Gustawa Morcinka, I boję się snów Wandy Półtawskiej, Koniec naszego świata Tadeusza Hołuja. Spośród obcojęzycznych, np. Chłopiec w pasiastej piżamie Johna Boyne'a. Kontekstem dla nich jest literatura łagrowa (omówimy ją przy lekturze Inny świat Gustawa Herlinga-Grudzińskiego).

źródło

Adaptacje filmowe. Krajobraz po bitwie (na podstawie Bitwy pod Grunwaldem), reż. Andrzej Wajda, 1970. Pożegnanie z Marią, reż. Filip Zylber, 1993.

Motywy. Cierpienie, głód, praca [przymusowa], rozstanie, totalitaryzm, wina, wojna i okupacja, śmierć, zagłada [wartości moralnych], zło.

źródło

Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)

Burkot Stanisław, Proza powojenna 1945-1987. Analizy i interpretacje, wyd. 2 popr. i uzup., Warszawa 1991, s. 128-143
Buryła Sławomir, Granice "kamiennego świata". Problematyka wartości w opowiadaniach oświęcimskich Tadeusza Borowskiego, "Akcent" 1999, nr 3/4, s. 36-47
Drewnowski Tadeusz, U nas, w lagrach…, w: Makowiecki Andrzej Z. (wybór i oprac.), O literaturze polskiej. Materiały. Cz. 2, Warszawa 1976, s. 18-25
Drewnowski Tadeusz, Ucieczka z kamiennego świata. O Tadeuszu Borowskim. Warszawa 1962.
Marzec Anna, Od Schulza do Myśliwskiego. Interpretacje współczesnej prozy polskiej. Sugestie metodyczne dla nauczycieli, Kraków 1998, s. 43-54
Siwiec Magdalena, Opowiadania Tadeusza Borowskiego. Niemy krzyk, w: Kuziak Michał (oprac.), Lektury bez tajemnic. Cz. 2, Kraków 1999, s. 80-89
Werner Andrzej, Tadeusz Borowski – fenomenologia systemu, w: Hutnikiewicz Artur, Zaworska Helena (red.), O prozie polskiej XX wieku. Materiały konferencji ogólnopolskiej w Toruniu, listopad 1968, Wrocław 1971, s. 213-252
Werner Andrzej, Zwyczajna apokalipsa. Tadeusz Borowski i jego wizja świata obozów, wyd. 2, Warszawa 1981. ISBN 83-07-00573-6