Kącik Maturzysty: 65. Lektury. Hanna Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem

Pierwodruk. 1977 r.

Tło historyczne. W 1939 r. Polska była jednym z największych skupisk Żydów na świecie (ok. 3, 5 mln osób, tzn. ponad 10 % ludności; w samej Warszawie - ponad 380 tys.). Po zajęciu kraju, niemieckie zarządzenia dotyczące tej ludności przewidywały także tworzenie gett. Przymusowo osiedlano w nich osoby, które wśród trzech pokoleń przodków miały członka żydowskiej gminy wyznaniowej (tak więc prześladowaniom rasowym podlegały również osoby same niebędące Żydami).

H. Krall - źródło

2 października 1940 r., zarządzeniem gubernatora dystryktu warszawskiego, Ludwiga Fischera, powstało getto w Warszawie, w jej lewobrzeżnej części. Przesiedlono do niego ok. 180 tys. Żydów i Polaków. W początkowym okresie jego istnienia mieszkało tu łącznie ok. 410 tys. osób w 27 tys. mieszkań. Za opuszczenie terenu wyznaczono karę śmierci. Z czasem kilkakrotnie go zmniejszano, choć liczba ludności rosła (przemieszczano tu Żydów z miasteczek okręgu warszawskiego). Minimalny przydział żywności - 143 g chleba dziennie (z czasem nawet mniej) - spowodował masową umieralność. Mnożyły się choroby; epidemia tyfusu była nie do zatrzymania. W styczniu 1942 r. umierało 5560 osób dziennie, a do połowy tego roku - zmarł tu co czwarty mieszkaniec.

źródło

W tym samym roku w Berlinie powstał plan "wyniszczenia przez pracę". Do ciężkiej pracy (np. w zakładach zbrojeniowych) zmuszano wszystkich bez względu na wiek; kto nie był do niej zdolny, był wywożony do komór gazowych Treblinki (akcja wysiedleńcza trwała 3 miesiące i odtransportowano w niej ponad 310 tys. osób). Po tych wydarzeniach ludność getta zaczęła się organizować. W październiku 1942 r. powstała Żydowska Organizacja Bojowa (ŻOB), której przewodniczącym został Mordechaj Anielewicz, a zastępcą - Marek Edelman. AK zaczęła dostarczać broń. 16 lutego 1943 r. Himmler wydał rozkaz zburzenia getta, a wykonawcą uczyniono gen. policji, Jürgena Stroopa. 19 kwietnia nad ranem Niemcy zaplanowali rozpoczęcie akcji. Mieszkańcy odpowiedzieli ostrzałem. Zaczęło się powstanie, z powodu nikłych środków bojowych, jakimi dysponowano, z góry skazane na przegraną. Powstańców było 220; na każdego przypadał 1 rewolwer, 5 granatów i 5 butelek zapalających. Niemców było 2090. Mieli 82 karabiny maszynowe, 135 pistoletów, miotacze min, pojazdy pancerne, lotnictwo i artylerię. Powstańcom chodziło więc raczej o "piękną śmierć", o godność, niż o zwycięstwo. Po zakończeniu powstania (16 maja), Stroop sporządził - wydrukowany na luksusowym papierze - raport z likwidacji tej dzielnicy, który wręczył Himmlerowi.

źródło

Temat. [Utwór] "nie jest książką historyczną - o wojnie czy o powstaniu w getcie warszawskim. Jest książką o ludziach w sytuacji ostatecznej, o tym, co człowiek może zrobić ze swoją śmiercią i ze swoim życiem" (Hanna Krall). "Przecież nie piszemy historii (...) piszemy o pamiętaniu" (Marek Edelman).

źródło

Konstrukcja. Czternaście części, wyodrębnionych pod względem graficznym. Pięć - to dialog autorki z Edelmanem, pozostałe - mieszanka różnych form wypowiedzi (opowiadania, dialogu, fragmentu pracy naukowej, raportu, wierszy), z dominującą relacją odautorską. Nieustanne powroty do niektórych motywów (refreniczność).

źródło

Czas. Zatarcie ostrości granic czasowych. Przeplatanie się wątku wojennego ze współczesnym (dotyczącym kliniki). Oba łączy osoba Marka Edelmana, byłego zastępcy komendanta ŻOB, ostatniego żyjącego przywódcy powstania w getcie, który - jako jeden z nielicznych - uciekł wówczas do innej części Warszawy i tam się ukrył. Po wojnie - kardiologa o międzynarodowej sławie. Dopiero pod koniec dowiadujemy się, że narrator - lekarz i były przywódca powstania, to ta sama osoba.

źródło

Postaci. Żadna nie jest "ważniejsza" od innej. Żadna nie jest "bohaterem" pierwszoplanowym. Niektóre wymienione osoby:
1/ Wątek wojenny. Mordechaj Anielewicz - komendant ŻOB; Pola Lifszyc - idąca na śmierć ze swą matką; Michał Klepfisz - zasłaniający sobą karabin maszynowy; Czerniakow - prezes, samobójca; lekarka - oddająca swój cyjanek dzieciom, by je uchronić przed komorą gazową; prostytutki - dające powstańcom żywność i papierosy.
2/ Wątek współczesny. Pacjenci oddziału kardiologicznego: Rudny - mechanik; Bubnerowa - chałupniczka; Wilczkowski - alpinista; inż. Rzewuski.

źródło

Tytuł. Nawiązuje do "wyścigu", jaki czyni lekarz, by ocalić chociaż jednostki, gdy tłumy są skazane na śmierć. Edelman: "Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się pali choć trochę dłużej niż On by sobie życzył".

źródło

Gatunek. Reportaż (cechy gatunku zob. TUTAJ). Styl Krall: precyzja, zwięzłość, unikanie patosu, powściągliwość w ocenianiu i ujawnianiu uczuć, nastawienie na osobę mówiącą. Operowanie obrazem i sytuacją; umiejętne zestawienie faktów. Są też sceny symboliczne, np. stary Żyd stojący na beczce i publicznie poniżany przez Niemców; ludzie dobrowolnie zgłaszający się na śmierć w zamian za 3 kg chleba; cyfrowe określenie dysproporcji (w liczbie osób i broni) walczących stron.

"Nie interesuje mnie wielka historia ani globalny porządek świata. (...) Wszystko sprowadzam do pojedynczego człowieka (...) poprzez tego jednego (...) też można cały świat opisać" (H. Krall).

Najważniejsze motywy. Cierpienie, Holocaust, lekarz, śmierć, wojna, Żydzi.

źródło

Bibliografia (wybór - pozycje dostępne w PBW)
Błaszczyk Maria, O reportażu Hanny Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”, "Polonistyka" 1990, nr 7, s. 331-340
Lisowska Zofia, Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall, Gdańsk 1994. ISBN 83-85864-15-6
Śliwińska Dorota, Historia z pamięci w Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall, "Polonistyka" 1993, nr 4, s. 215-220