Literacka anatomia

Gdziekolwiek współcześnie zajrzeć, tam porusza się temat ciała. Może aż za często. Jednowymiarowo. Poczytajmy więc o anatomii… literackiej. Tak, jej element mamy w poetyce, konkretnie – stopę (miarę wierszową), do której nawiązał Leopold Staff w tytule tomiku „Śladem stopy antycznej”.

Ciało ludzkie jako motyw? Czemu nie! Cały tom - "Anatomię" - poświęcił mu Jarosław Marek Rymkiewicz. Bardzo często pisali o nim Bolesław Leśmian (np. „Ciało me wklęte w korowód istnienia...”) i Krzysztof Kamil Baczyński (np. "Biała magia", „Ciało”, „Co jest we mnie”, "Dwie miłości"). Żartobliwie nawiązała do niego Wisława Szymborska w „Konkursie piękności męskiej”. Swoistą "teorię" części ciała ("gęby", "łydki", "nogi" i „pupy") stworzył Witold Gombrowicz w „Ferdydurke” (zob. TUTAJ). Elementy ciała są ważne w baśniach, np. palec („Ośla Skórka” Charlesa Perraulta, „Jaś i Małgosia” braci Grimm) i stopa („Kopciuszek”).

Ciało...
... w harmonii z duchem - jak antyczna kalokagathia…
... poddane nicości, często w opozycji do ducha, np. „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, „Marność” Daniela Naborowskiego (idea vanitas – TUTAJ),
... zwiewne, eteryczne, uduchowione, np. kobiety-anioły z niektórych utworów romantyzmu i modernizmu, jak Ewa z "Dziadów części III" Mickiewicza,
... uwielbione, np. zmartwychwstały Chrystus,
... sponiewierane, sprofanowane, poranione, zmasakrowane, np. ukrzyżowanie (Ewangelie), „Ocalony”, „Drewno” Tadeusza Różewicza, "Apollo i Marsjasz" Zbigniewa Herberta, literatura obozowa i łagrowa… Zhańbione, np. „Błogosławiona, święta” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (TUTAJ),
... starzejące się, np. "Starość" Mari Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej,
... szokujące fizjologią, np. literatura sowizdrzalska, niektóre wiersze Rafała Wojaczka i Anny Świrszczyńskiej z tomu "Jestem baba",
..."rozłożone" na czynniki, np. "Lekcja anatomii (Rembrandta)" Stanisława Grochowiaka...

Części ciała...

Głowa. Wzięła z niej początek Atena. Jest obrazem pozycji, jaką Chrystus zajmuje w Swym Mistycznym Ciele (1 Kor 11, 3). To najważniejsze teksty kultury. A inne przykłady? Satyryczne „Głowy do pozłoty” Jana Lama. Smutny wiersz "Z głową na karabinie" Baczyńskiego. Wędrówka do kraju Papuasów, czyli „Tomek wśród łowców głów” Alfreda Szklarskiego. Włosy pominiemy, bo były wspomniane (chociaż w innym kontekście) TUTAJ.

Noga, stopa, pięta. Związana z upadkiem pierwszych ludzi (Rdz 3, 15) i z ogłoszeniem dobrej nowiny (Iz 52, 7). Jest czułym punktem ciała Achillesa i „narzędziem pracy” Zeusowego posłańca – Hermesa. Jako pierwszy w Polsce postawił stopę na literackim Parnasie Jan Kochanowski (co z dumą ogłosił we wstępie do „Psałterza Dawidowego”). Pisano o niej w konwencji futurystycznej („Nogi Izoldy Morgan” Brunona Jasieńskiego), lirycznej („Żołnierz polski” Władysława Broniewskiego), groteskowej („Ferdydurke”), realistycznej („Czarne Stopy” Seweryny Szmaglewskiej - nazwa zastępu harcerskiego).

Nos. Tytuł groteskowego opowiadania Mikołaja Gogola i ważny organ dla Ani Shirley („Ania z Zielonego Wzgórza” Lucy Maud Montgomery).

Oko. Symbol wszechwiedzy i czujnej troski Boga (Za 3, 9; także źrenica - Ps 17, 8) oraz  badawcze spojrzenie Sędziego (Hbr 4, 13). Mitologiczny epitet stały (sowiooka Atena). Przykład z literatury staropolskiej? "Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim" Daniela Naborowskiego. A w XX wieku? "Elegia... [o chłopcu polskim]", "*** [niebo złote ci otworzę]" Baczyńskiego,  "Wypłakałem oczy niebieskie" Edwarda Stachury, „Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego” Broniewskiego, „Światło w oczy” Jonasza Kofty.

Ucho. Symbol Bożej wszechwiedzy (Mdr 1, 10) i ludzkiej powinności (Mt 11, 15; Łk 8, 8). Biblijną genezę ma też „Ucho igielne” – tomik poezji Leopolda Staffa i powieść Wiesława Myśliwskiego. Motyw trafił nawet do fantastyki (np. „Uranowe uszy” Stanisława Lema).

Usta. „Składnik” piękna Oblubienicy (PnP 4, 3-4. 11, tu także szyja) oraz forma wyrażenia miłości do człowieka (pocałunki) i Ojczyzny ("Rzadko na moich wargach..." Jana Kasprowicza). Pojawiają się w manifestach literackich („Nowe Usta” Tadeusza Peipera) i podniosłej liryce, brzmiącej jak manifest:

„Poeto, ty, który nas wspomnisz
Przydaj wagi naszych imion brzmieniu,
Aby usta raniły jak osty,
By nikt nie był samotny w cierpieniu!”
(„Abelard i Heloiza” Jonasza Kofty)

Ręce (palce, ramię) były wspomniane w miniony poniedziałek. Inne części ciała? Piersi – nie tylko opiekuńcza miłość Kościoła-Matki (PnP 4, 5), ale też ważny element piękna kobiety (np. „Melodia”  Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego). Plecy. Obecne jednakowo w poezji (np. „Garbus” Bolesława Leśmiana) i prozie, np. „Kawaler de Lagardère” (1 wyd. „Garbus”) Paula Févala. Żebra - „budulec” kobiety (Rdz 2, 21-22), do którego nawiązuje… kryminał „Żebro Adama” Antonia Manziniego.

Niektóre narządy wewnętrzne. Nerki. Znak Bożej wszechwiedzy o człowieku (Ps 7, 10; Ap 2, 23) i ludzkiego cierpienia (Hi 16, 13). Płuca. Często powiązane z chorobą, np. „Dama kameliowa” Alexandre’a Dumasa, nowele pozytywistyczne, „Śmierć” Ignacego Dąbrowskiego, „Z chałupy” (Sonet XXXIX) Jana Kasprowicza, „Elegia o śmierci Ludwika Waryńskiego” Broniewskiego. Serce - zob. TUTAJ i TUTAJ. Wątroba - organ połączony z męką Prometeusza, np. „Prometeusz” Jerzego Andrzejewskiego (TUTAJ).