Kacik Maturzysty - 57. Wielkie powieści XX wieku. George Orwell (1903-1950). 1984

Pierwodruk. 1949 r. Pierwsze polskie wydanie - 1988 r.

Źródło

Treść. Rok 1984. Na świecie istnieją tylko trzy państwa: Eurazja, Wschódazja i Oceania. Akcja toczy się w Londynie, stolicy tzw. Pasa Startowego Numer Jeden, jednej z prowincji Oceanii. W Oceanii włada Wielki Brat, stojący na czele totalitarnej Partii Wewnętrznej, inwigilującej swych członków za pomocą teleekranów, a której jedynym celem jest sprawowanie władzy. Pomaga jej w tym Policja Myśli, walcząca z jakimikolwiek przejawami samodzielnego myślenia. Główne hasła Partii brzmią: Ignorancja to siła, Wojna to pokój oraz Wolność to niewola. Organami sprawowania władzy są Ministerstwa: Prawdy (odpowiadające za sprawy kultury i propagandy) Miłości (w którego gestii jest bezpieczeństwo wewnętrzne), Pokoju (sprawy wojny) i Obfitości (kwestie gospodarcze). Oprócz partyjnej elity w skład społeczeństwa wchodzą też biedni prole (85 % ogółu ludności). W tym świecie największym przestępstwem jest myślozbrodnia, tzn. myślenie inne, niż nakazuje tutejsza ideologia - angsoc. Aby nie popełnić się tego przestępstwa, trzeba nieustannie stosować zasadę dwumyślenia (jeśli Prawda nie jest wskazana przez Partię, automatycznie staje się kłamstwem). Językiem urzędowym Oceanii jest nowomowa.

Źródło

Oceania nieustannie prowadzi wojnę z którymś spośród dwóch pozostałych państw. Jej jedynym uzasadnieniem jest utrzymywanie w obywatelach poczucia zagrożenia przed zewnętrznym wrogiem. Największym wrogiem jest Goldstein, były przywódca Partii, który opuścił kraj, gdyż miał odmienne poglądy niż Wielki Brat. By podtrzymać w obywatelach nienawiść do niego, codziennie organizuje się Seanse Nienawiści, a raz w roku - Tydzień Nienawiści.

Życie codzienne członków Partii i ich rodzin jest w całości regulowane przez Partię. Dzieci należą do organizacji Kapusiów (uczą się w nich szpiegowania rodziców), a seks małżeński jest zakazany przez Ligę Antyseksualną. Samodzielność i inteligencja jednostek są podstawą do wyeliminowania ich ze społeczeństwa. Prole też podlegają regulacjom i dba się o podtrzymywanie ich niskiego poziomu rozwoju społecznego.

Źródło

Bohaterowie.
- Winston Smith. Pracownik Departamentu Archiwów w Ministerstwie Prawdy. Aktualnie samotny, choć kiedyś żonaty. Buntuje się przeciw Partii, popełniając myślozbrodnię. Ma 39 lat.
- Julia. Pracownica Departamentu Literatury w Ministerstwie Prawdy. Nienawidzi Partii, choć stwarza pozory, że jest odwrotnie. Kochanka Smitha.
- Tom Parsons. Sąsiad i współpracownik Smitha. Członek Partii.
- Syme. Znajomy Smitha, tworzący słownik nowomowy. Członek Partii.
- O'Brien. Tajny urzędnik Ministerstwa Miłości. Wysoki urzędnik Policji Myśli.
- Charrington. Z pozoru pracownik antykwariatu, w rzeczywistości - agent Policji Myśli.

Źródło

Ważne motywy.
- Sen. 1/ Sen Smitha o Złotej Krainie, będącej z pozoru miejscem ucieczki od złej rzeczywistości, a naprawdę - celą w Ministerstwie Miłości, w której zawsze pali się światło. 2/ Koszmarny sen Smitha o szczurach czających się w czarnej dziurze.
- Władza. Okrutna, mająca jednostkę za nic, tyrańska.

Źródło

Wielogatunkowość powieści.
1984 jest antyutopią - negatywną i pesymistyczną wizją przyszłego społeczeństwa. Ostrzega przed totalitaryzmem, jako nieuniknionym skutkiem rozwoju cywilizacji. Autor jest przeświadczony o tym, że zbliża się ona do swego kresu. Konstatuje, iż miniony, XX wiek, stworzył idee relatywizmu poznawczego (odrzucił obiektywną prawdę), a to poskutkowało manipulowaniem historią i społeczeństwem, doprowadzając do powstania zbrodniczych systemów. Przekonania grupy osób stały się obowiązującą normą w postrzeganiu rzeczywistości. Jednocześnie wskazuje, że przeciętny człowiek, żyjący obecnie, niewiele różni się od prola.

Powieść zawiera elementy innych gatunków, takich jak:
- Powieść futurystyczna, zawierająca obraz przyszłości.
- Romans. Miłość Julii i Winstona Smitha.
- Esej polityczny. "Cytat" z Księgi Goldsteina (Teoria i praktyka oligarchicznego kolektywizmu), nauki O'Briena.
- Praca popularnonaukowa. Aneks (wykład zasad nowomowy).

Dla chcących wiedzieć więcej.
Przykłady innych sławnych antyutopii literackich: 451 stopni Fahrenheita Ray'a Bradbury'ego, Folwark zwierzęcy George'a Orwella, My Jewgienija (Eugeniusza) Zamiatina, Nowy, wspaniały świat Aldousa Huxley'a.

Antyutopia w filmie (przykłady): adaptacje filmowe powyższych, Ludzkie dzieci Alfonso Cuaróna, Ucieczka Logana Michaela Andersona, THX 1138 George’a Lucasa, Equilibrium Kurta Wimmera. 

Totalitaryzm w literaturze (przykłady): Archipelag GUŁag Aleksandra Sołżenicyna, Doktor Żywago Borisa Pasternaka, Lis już wtedy był myśliwym Herty Müller, Proces Franza Kafki, Raport z oblężonego miasta Zbigniewa Herberta (wiersz), Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza (dramat), Zniewolony umysł Czesława Miłosza, Ubu król, czyli Polacy Alfreda Jarry'ego (dramat). 

Totalitaryzm w filmie (przykłady): adaptacje filmowe niektórych wyżej wymienionych, Dyktator Charlesa Chaplina, Pokuta Tengiza Abuładze, Przesłuchanie Ryszarda Bugajskiego.

Źródło

Bibliografia
Juszczyk Andrzej, 1984 George’a Orwella. Przyszłość bez przyszłości, w: Kuziak Michał (oprac.), Lektury bez tajemnic. [Cz.] 2, Literatura współczesna, Kraków 1999, s. 102-110.
Kłakówna Zofia, Rok 1984 George’a Orwella i inne utopie, w: Patrzałek Tadeusz (red.), Glosariusz od Młodej Polski do współczesności. Materiały do kształcenia literackiego w szkole średniej, Wrocław 1991, s. 377-380.
Skórzyński Piotr, George Orwell (1903-1950). 50. rocznica wydania "1984", "W Drodze" 1999, nr 6, s. 95-98.
Żytkiewicz Dorota, Gdzie podziałaś się, wyspo, czyli o utopii i antyutopii, "Polonistyka" 2004, nr 9, s. 35-37.