"Sztuka z fantazji i kamienia"

1 lipca będziemy obchodzić Światowy Dzień Architektury, którą Zbigniew Herbert nazwał "sztuką z fantazji i kamienia". O katalońskim geniuszu, Antonio Gaudim, pisałyśmy TUTAJ. Architektoniczne perły, które znalazły uznanie literatów – gotyckie katedry – wspominałyśmy TUTAJ ("Notre-Dame" Juliana Przybosia oraz inne) i TUTAJ ("Lusterko samochodu" Adama Zagajewskiego, Ćwiczenie 3). Wieże – w tym słynną Babel – omówiłyśmy TUTAJ i TUTAJ. A teraz jeszcze kilka budowli w literackich ujęciach.

Domy, dworki, kamienice, chaty, wieżowce

Przykłady? Są już w literaturze staropolskiej, np. "Budynek" Wespazjana Kochowskiego. W późniejszych epokach mamy m.in. "Pieśń o domu" Marii Konopnickiej, "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza, "Zaklęty dwór" Walerego Łozińskiego, "Granicę" Zofii Nałkowskiej, "Sklepy cynamonowe" Brunona Schulza, "Rysunek" Władysława Broniewskiego, "Dom, Domy przedmieścia" Zbigniewa Herberta, "Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu" Stanisława Barańczaka. Szklane domy są np. w "Przedwiośniu" Stefana Żeromskiego – w wizji, ale także w arcygroźnej antyutopii "My" Jewgienija Zamiatina (TUTAJ)… Zrealizowanym pragnieniem okazał się "Wymarzony dom Ani" Lucy Maud Montgomery. W pięknym śnie Navarro (Neverre) Scotta Momaday’a powstał "Dom utkany ze świtu" (TUTAJ).

Architekturę PRL-u „sportretował” m.in. Jonasz Kofta w "Metropolis". To już, niestety, nie "sztuka z fantazji i kamienia":

Arcytektura
Rosną nam domy, szkoły, biura
klubokawiarnie, sale narad
Wszystko stylowe:
Wczesny barak
Arcytektura (…)
Organizuje się struktura
Korki do zlewu, płytki pecewu
Dwa kioski Ruchu
jedno drzewo (…)
Pudełka
W pudełku ludzka pchełka (…)
Ty praprzodku, praidioto, prafrajerze
Twego potomka krew jasna zalewa
Mogłeś żyć jak przyzwoite zwierzę
Czemu, palancie, zlazłeś z drzewa?

Zamki (gotyckie), pałace

 
Coś z klasyki: "Tajemnice Udolpho" Ann Radcliffe, "Zamczysko Otranto" Horace’a Walpole’a, "Zamek w Szwecyi" Henryka Rzewuskiego, "Agaj-Han" Zygmunta Krasińskiego, "Zamek Kaniowski", "Król Zamczyska" Seweryna Goszczyńskiego. Coś bliższego naszym czasom? "Błękitny zamek" Lucy Maud Montgomery, "Zamek" Franza Kafki, "Pałac" Wiesława Myśliwskiego, "Góra naprzeciw pałacu" Zbigniewa Herberta.

Mosty

To również piękny, wieloznaczny obiekt architektoniczny. W literaturze reprezentują go m.in. "Most na rzece Kwai" Pierre'a Boulle'a, "Most Mirabeau" Guillaume Apollinaire'a, "Sur le pont d'Avignon" Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, "Most" Jerzego Szaniawskiego (TUTAJ), "Most (Van Gogha)" Zygmunta Hanickiego.

Młyny

 
Częste w baśniach (wystarczy przypomnieć "Kota w butach"). Do literackiej klasyki należy "Młyn nad Flossą" George’a Eliota (właśc. Mary Ann Evans). Wielkie wrażenie do dziś wywierają katastroficzne "Młyny. Sonata nieludzka" Władysława Sebyły. Współczesną poezję reprezentują "Młyny Van Gogha" Stanisława Horaka.

Huty, fabryki, kopalnie

Przykłady? "Ziemia Obiecana" Władysława St. Reymonta, twórczość konstruktywistów dwudziestolecia międzywojennego, słynna "Łódź" Juliana Tuwima, literatura socrealizmu (np. "Węgiel" Aleksandra Ścibor-Rylskiego). Może na dzisiaj wystarczy?