Utwór niejednolity. Pierwotnie dwuzwrotkowy (ta część jest lekturą z *), w jednym z XVI-wiecznych przekazów liczy nawet 22 zwrotki. Poniższe omówienie dotyczy tylko dwóch początkowych zwrotek.
Geneza. Chronologia. Faktura melodii pozwala datować utwór na XII i XIII w., język – na połowę XIV w., tj. przed Kazaniami świętokrzyskimi (Ewa Ostrowska). Za przesunięciem terminu wstecz (na przełom XIII/XIV w.) przemawia związek z romańską plastyką. Za jeszcze wcześniejszym powstaniem – brak nawiązań do późniejszych typów łacińskiej hymnografii. Niektórzy badacze są zdania, że była to połowa lub druga połowa XIII w. (Jerzy Woronczak). Jest możliwe, że istniała jeszcze wcześniej, ale była - ze względu na trudną melodię - słabo rozpowszechniona (np. tylko wśród „fachowych” chórów kościelnych). Najstarszy zaś przekaz, tzw. krakowski, pochodzi z 1407 r.
Geneza. Chronologia. Faktura melodii pozwala datować utwór na XII i XIII w., język – na połowę XIV w., tj. przed Kazaniami świętokrzyskimi (Ewa Ostrowska). Za przesunięciem terminu wstecz (na przełom XIII/XIV w.) przemawia związek z romańską plastyką. Za jeszcze wcześniejszym powstaniem – brak nawiązań do późniejszych typów łacińskiej hymnografii. Niektórzy badacze są zdania, że była to połowa lub druga połowa XIII w. (Jerzy Woronczak). Jest możliwe, że istniała jeszcze wcześniej, ale była - ze względu na trudną melodię - słabo rozpowszechniona (np. tylko wśród „fachowych” chórów kościelnych). Najstarszy zaś przekaz, tzw. krakowski, pochodzi z 1407 r.
 |
| Źródło |
Gatunek i budowa. Stylistyka. Dwie zwrotki to dwa tropy, do Kyrie eleison. Pierwsza część – zwrotki 1-2, druga część – zwrotki dalsze. Budowa wersyfikacyjna (w każdej inna), wzoruje się na najkunsztowniejszych tropach o cząsteczkowej budowie sekwencyjnej (Jerzy Woronczak). Uwypukla tę kompozycję misterny paralelizm, widoczny zarówno w podziale na jednakowo długie wersy (tzw. kolony), jak i w jednorazowym rozkładzie rymów (Mirosław Korolko).
Tropy (gr. thropos = rozwinięcie) – retoryczne ozdobniki, wywodzące się grecko-bizantyńskiej tradycji literacko-muzycznej. Krótkie zwroty, uzupełniające teksty liturgiczne, składające się z członów jedno- lub wielozdaniowych, które umieszczano przed lub po tekście podstawowym (kanonicznym). Łączono je później w osobne zbiory (troparia). Z czasem rozwinęły się w samodzielne treściowo pieśni, wykonywane jednak przy śpiewie liturgicznym.
Pierwsza zwrotka jest apostrofą - prośbą do Matki Boskiej o pośrednictwo. Zawiera szereg wołaczy i dwa zdania rozkazujące (wyrażające prośbę). Druga, skierowana do Chrystusa, to prośba, by – za wstawiennictwem św. Jana Chrzciciela - wysłuchał modlitw oraz wymienienie ich treści: pobożne życie na ziemi i raj po śmierci. Kompozycja obu strof jest dwuczłonowa i każdą cechuje paralelizm treściowy i składniowy. Występują rymy końcowe i wewnętrzne (wersy składają się z rymujących się cząstek składniowych):
Bogurodzica, | dziewica, | Bogiem sławiena | Maryja!
U twego Syna, | Gospodzina, | matko zwolena, | Maryja,
Pierwsza zwrotka jest apostrofą - prośbą do Matki Boskiej o pośrednictwo. Zawiera szereg wołaczy i dwa zdania rozkazujące (wyrażające prośbę). Druga, skierowana do Chrystusa, to prośba, by – za wstawiennictwem św. Jana Chrzciciela - wysłuchał modlitw oraz wymienienie ich treści: pobożne życie na ziemi i raj po śmierci. Kompozycja obu strof jest dwuczłonowa i każdą cechuje paralelizm treściowy i składniowy. Występują rymy końcowe i wewnętrzne (wersy składają się z rymujących się cząstek składniowych):
Bogurodzica, | dziewica, | Bogiem sławiena | Maryja!
U twego Syna, | Gospodzina, | matko zwolena, | Maryja,
Zyszczy nam, | spuści nam.
Następna zwrotka, zbudowana analogicznie, jest rozbita na dwa układy składniowe i wersyfikacyjne. Pierwszy liczy dwa, a drugi – cztery wersy. Wiersz jest asylabiczny (bez jednakowej liczby sylab w wersie), intonacyjno-zdaniowy. Rymy – najczęściej parzyste:
- ścisłe żeńskie (sławiena – zwolena),
- niepełne (jednozgłoskowe) żeńskie (pobyt – przebyt),
- składane (zyszczy nam – spuści nam),
- zewnętrzne, wewnętrzne i wewnętrzno-zewnętrzne (np. w obrębie półwersów, Bogurodzica, dziewica lub między wersami: sławiena – zwolena).
Następna zwrotka, zbudowana analogicznie, jest rozbita na dwa układy składniowe i wersyfikacyjne. Pierwszy liczy dwa, a drugi – cztery wersy. Wiersz jest asylabiczny (bez jednakowej liczby sylab w wersie), intonacyjno-zdaniowy. Rymy – najczęściej parzyste:
- ścisłe żeńskie (sławiena – zwolena),
- niepełne (jednozgłoskowe) żeńskie (pobyt – przebyt),
- składane (zyszczy nam – spuści nam),
- zewnętrzne, wewnętrzne i wewnętrzno-zewnętrzne (np. w obrębie półwersów, Bogurodzica, dziewica lub między wersami: sławiena – zwolena).
.jpg) |
| Źródło |
Treść i jej wzory. Jej wzoru literackiego nie znaleziono w żadnej hymnografii (łacińskiej, greckiej, czeskiej czy niemieckiej). Chyba w ogóle nie istnieje, w przeciwieństwie do wzoru ikonograficznego. Jest nim rozpowszechniony w sztuce romańskiej (w malowidłach, ale też iluminacjach rękopisów) motyw zwany „deesis”, czyli zapożyczone z Bizancjum przedstawienie Chrystusa-Władcy, obok którego stoi w postawie modlitewnej dwoje głównych pośredników: z jednej strony Maria, z drugiej Jan Chrzciciel (Jerzy Woronczak).
Język. Zachowuje cechy starsze niż język Kazań świętokrzyskich (koniec XIII lub XIV w.). Są to: Bogurodzica, dziela, bożycze. Dwa ostatnie występują jedynie w Bogurodzicy, pierwszy – bywa obecny w XV-wiecznych modlitwach (ale pewnie jest to wpływ Bogurodzicy). Archaizmem jest też konsekwentne zachowywanie wygłosowego – i w 2 osobie l. poj. rozkaźnika tylko pod pierwotnym akcentem i jego zanik w pozycji nieakcentowanej. Te formy już w XV w. były przeżytkami.
Niektóre trudniejsze formy:
- Bogurodzica – wyraz będący osobliwością słownikową. Poza tą pieśnią występuje tylko w Modlitwach Wacława (2 poł. XV w.), użyty tam trzykrotnie. Funkcjonuje też w kilku tytułach średniowiecznych tekstów. Przypuszczalnie w języku polskim znalazł się za pośrednictwem czeskim.
- Bogiem sławiena – narzędnik sprawcy stanu. Głęboki archaizm,
- sławiena, zwolena – formy bez przegłosu,
- Gospodzina – zapewne wprowadzona później, w miejsce starszej i prawidłowej formy gospodna. Jedyny zapisany przypadek słowa gospodzin, ale użytego w innym kontekście, pochodzi z ok. 1250 r.
- dziela – w żadnym innym zabytku nie ma tego wyrazu. W Kazaniach świętokrzyskich używa się wyrazu dla. Szyk: przydawka – dziela – rzeczownik był częsty w tekstach staroruskich, np. mojeja delja blagoty (= dla mojej prośby, mojego błagania), togo delja grecha (= dla tego grzechu). Niektórzy badacze uważali ten wyraz za cerkiewizm,
- bożycze – wołacz. Bożyc = Syn Boga; analogicznie w staropolszczyźnie istniał np. wyraz księżyc = syn księcia,
- napełń myśli = wypełnij zamiary,
- jąż = którą,
- pobyt – ciekawostka! Wyraz dziś powszechny, w żadnym innym zabytku średniowiecznym nie występuje!
- przebyt – archaizm już w XV w.; nie używano go w XVI w.
Język. Zachowuje cechy starsze niż język Kazań świętokrzyskich (koniec XIII lub XIV w.). Są to: Bogurodzica, dziela, bożycze. Dwa ostatnie występują jedynie w Bogurodzicy, pierwszy – bywa obecny w XV-wiecznych modlitwach (ale pewnie jest to wpływ Bogurodzicy). Archaizmem jest też konsekwentne zachowywanie wygłosowego – i w 2 osobie l. poj. rozkaźnika tylko pod pierwotnym akcentem i jego zanik w pozycji nieakcentowanej. Te formy już w XV w. były przeżytkami.
Niektóre trudniejsze formy:
- Bogurodzica – wyraz będący osobliwością słownikową. Poza tą pieśnią występuje tylko w Modlitwach Wacława (2 poł. XV w.), użyty tam trzykrotnie. Funkcjonuje też w kilku tytułach średniowiecznych tekstów. Przypuszczalnie w języku polskim znalazł się za pośrednictwem czeskim.
- Bogiem sławiena – narzędnik sprawcy stanu. Głęboki archaizm,
- sławiena, zwolena – formy bez przegłosu,
- Gospodzina – zapewne wprowadzona później, w miejsce starszej i prawidłowej formy gospodna. Jedyny zapisany przypadek słowa gospodzin, ale użytego w innym kontekście, pochodzi z ok. 1250 r.
- dziela – w żadnym innym zabytku nie ma tego wyrazu. W Kazaniach świętokrzyskich używa się wyrazu dla. Szyk: przydawka – dziela – rzeczownik był częsty w tekstach staroruskich, np. mojeja delja blagoty (= dla mojej prośby, mojego błagania), togo delja grecha (= dla tego grzechu). Niektórzy badacze uważali ten wyraz za cerkiewizm,
- bożycze – wołacz. Bożyc = Syn Boga; analogicznie w staropolszczyźnie istniał np. wyraz księżyc = syn księcia,
- napełń myśli = wypełnij zamiary,
- jąż = którą,
- pobyt – ciekawostka! Wyraz dziś powszechny, w żadnym innym zabytku średniowiecznym nie występuje!
- przebyt – archaizm już w XV w.; nie używano go w XVI w.
.jpg) |
| Źródło |
Dla chcących wiedzieć więcej. Jeśli interesuje nas dawna polszczyzna, jeśli znajdujemy wyraz z tamtej epoki, którego nie rozumiemy, można sięgnąć do słowników dawnej polszczyzny, np. Słownika języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego lub Podręcznego słownika dawnej polszczyzny Stanisława Reczka. Także do Słownika staropolskiego - http://www.staropolska.pl/slownik/
 |
| Źródło |
Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Czyż Antoni, Bogurodzica - między Wschodem a Zachodem. (Kilka myśli o duchowej jedności Europy), „Ogród” 1991, nr 4, s. 78-108.
Dąbrówka Andrzej, Matka pieśni polskich, „Pamiętnik Literacki” 2005, z. 2, s. 51-64.
Korolko Mirosław, Wstęp, w: Średniowieczna pieśń religijna polska, wyd. 2 zm., Wrocław 1980. ISBN 83-04-00737-1.
Krzyworączka Mariola, Dialog kultur i tradycji, „Polonistyka” 2007, nr 7, s. 54-57.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Obremski Krzysztof, Bogurodzica. Struktura czasoprzestrzeni i obraz poetycki, „Pamiętnik Literacki” 2015, z. 1, s. 129-146.
Woronczak Jerzy (oprac.), Ostrowska Ewa (wstęp językoznawczy), Feicht Hieronim (oprac. muzykologiczne), Bogurodzica, Wrocław 1962.
Czyż Antoni, Bogurodzica - między Wschodem a Zachodem. (Kilka myśli o duchowej jedności Europy), „Ogród” 1991, nr 4, s. 78-108.
Dąbrówka Andrzej, Matka pieśni polskich, „Pamiętnik Literacki” 2005, z. 2, s. 51-64.
Korolko Mirosław, Wstęp, w: Średniowieczna pieśń religijna polska, wyd. 2 zm., Wrocław 1980. ISBN 83-04-00737-1.
Krzyworączka Mariola, Dialog kultur i tradycji, „Polonistyka” 2007, nr 7, s. 54-57.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Obremski Krzysztof, Bogurodzica. Struktura czasoprzestrzeni i obraz poetycki, „Pamiętnik Literacki” 2015, z. 1, s. 129-146.
Woronczak Jerzy (oprac.), Ostrowska Ewa (wstęp językoznawczy), Feicht Hieronim (oprac. muzykologiczne), Bogurodzica, Wrocław 1962.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz