Kącik Maturzysty - 38. Lektury z gwiazdką - Jan Kochanowski, Fraszki

Gatunek. Fraszka (wł. frasca, l.mn. frasche = gałązka pokryta liśćmi) - 1/ rzeczy, sprawy małej wagi; 2/ językowe "drobiazgi", także pisane; 3/ błyskotka, cenny drobiazg (w XVI w.). W tekście drukowanym u Kochanowskiego wyraz pojawił się najpierw w poemacie satyrowym Satyr albo Dziki Mąż (1564 r.). Jego fraszki – różnorodne gatunkowo. Są tu: epigramy, epitafia, anakreontyki, sonety, krótkie listy poetyckie, miniaturowe scenki. Terminy i ich cechy gatunkowe, także gatunki pokrewne - zob. TUTAJ.

Tematyka. Kochanowski pisał je niemal przez całe życie, a wydał drukiem w 1584 r. Nawiązywał do epigramatyki antycznej (Marcjalisa, Katullusa, Antologii greckiej) i renesansowej (Piotra Rojzjusza, Andrzeja Krzyckiego, Klemensa Janickiego). Różnorodność tematyczna: filozofia, refleksja, życie dworskie, nagrobki sławnych osób, obyczaje, autobiografia, erotyka, satyra, anegdoty, autotematyzm (o własnym procesie twórczym). Częste pointy, szczególnie w scenkach satyrycznych.

Jana Kochanowskiego "świat fraszek" miał zakres (...) ogromny. Zawierał on w sobie swoisty, nierozerwalny splot rzeczy i spraw wielkich oraz małych, tragicznych i komicznych, "statecznych" i "niepoważnych". Wypełniali go różni ludzie, wielcy bohaterowie, zwykli przeciętni śmiertelnicy, bliscy i obojętni, a także i ludzie nikczemni (...) lub po prostu śmieszni (..). Ukazywano w tym świecie fraszek często względność ludzkiej wielkości oraz ludzkiej małości. Ukazywano też splot pozorów, a także i istotnych wyznaczników wielkości i małości człowieczej. Był to świat renesansowego twórcy, który marzył o tym, by (...) być raczej obserwatorem owego wielkiego widowiska, jakie swoimi zabiegami, troskami, myślami i uczynkami realizują ludzie. Był to jednak też świat, którego poeta-kreator był także nieodłączną cząstką. (Janusz Pelc).

 Źródło

Niektóre utwory:
Uwaga! W nawiasach numer Księgi, a po przecinku - numer fraszki w tej Księdze.

- Do fraszek (III, 29). Autobiograficzne wyznanie. Określenie tematyki swych dzieł. Porównanie zbioru fraszek do Labiryntu, siebie - do Dedala.
- Do gór i lasów (III, 1). Porównanie siebie do antycznego Proteusza (symbolu zmienności). Melancholijne spojrzenie na własną przeszłość i niepewne perspektywy przyszłości.
- Na dom w Czarnolesie (III, 37). Refleksyjna, krótka modlitwa.
- Na lipę (II, 6). Pożytki z życia na wsi. Spokój i kontemplacja przyrody.
- O doktorze Hiszpanie (I, 79). Portret cenionego przez poetę Rojzjusza, co nie przeszkodziło mu pokazać go w krzywym zwierciadle, ale nie złośliwie, lecz raczej zabawnie. Scenka obyczajowa z dialogami.
- O żywocie ludzkim (I, 3); O żywocie ludzkim (I, 101) [są dwa utwory pod tym samym tytułem]; Człowiek Boże igrzysko (III, 76). Pesymistyczna, wręcz tragiczna wizja rzeczywistości i ludzkich działań. Świat - teatr, ludzie – marionetki.
- Raki (I, 14). Wiersz "raczy", tzn. każdy wers czytany od tyłu daje treść o sensie odwrotnym do czytanego od przodu.

Wersyfikacja i stylistyka. Tu także panuje spora rozmaitość. Najczęstszy – stychiczny (bez podziału na zwrotki) jedenastozgłoskowiec.  Bywają też trzynastozgłoskowce, ośmiozgłoskowce i inne. Formy opisowe, apostroficzne, małe scenki satyryczne i obyczajowe, przybierające postać maleńkich dialogów, także liryczne rozmowy z ukochaną. Częste - przysłowia i potoczne zwroty przysłowiowe. Bywają też teksty podniosłe, z kunsztownymi peryfrazami (omówieniami) czy metaforami (np. Na most warszewski, II, 106, 107, 108). Liczne personifikacje (np. Do gór i lasów, Na lipę). Najczęstszą figurą - metonimia (np. lutnia - zamiast poezja, chleb - zamiast pożywienie w ogóle). Gry słów i znaczeń.

Kompozycja. Trzy Księgi (101, 108, 86 tekstów). Każda - uporządkowana według zasady "varietas", tzn. "różnorodność", ale nie przypadkowość.

Dla chcących wiedzieć więcej. Następcy. W epoce renesansu fraszki pisali też poeci wymienieni w dziale Tematyka, ale również Mikołaj Rej i Mikołaj Sęp Szarzyński. W epokach późniejszych: Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn, Wacław Potocki (barok). Gatunek żywotny także w XX w. (Jan Izydor Sztaudynger, Ludwik Jerzy Kern). Reprezentatywny wybór fraszek z kolejnych wieków zawiera antologia Juliana Tuwima Cztery wieki fraszki polskiej.

Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Graciotti Sante, Fraszki i "fraszki", "Język Polski" 1964, nr 5, s. 257-268.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Pelc Janusz, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, wyd. 2, Warszawa 1987. ISBN 83-01-01196-3.
Pelc Janusz, Wstęp, w: Kochanowski Jan, Fraszki, wyd. 3 przejrzane, Wrocław, 1998. ISBN 83-04-04411-0 (i wydania wcześniejsze).
Szczepańska Agata, W labiryncie "Fraszek" Jana Kochanowskiego, "Warsztaty Polonistyczne " 2000, nr 4, s. 32-39.