Kącik Maturzysty - 137: Gramatyka

Uwaga! Tegoroczne Kąciki są zaplanowane do 29 kwietnia. Ponieważ egzamin dojrzałości najprawdopodobniej się opóźni, 6 maja dodam jeszcze kolejny - przykłady kilku tematów wypowiedzi pisemnych (rozprawek) i ustnych. Jeden z nich - bardzo obecnie aktualny. A nuż podobny pojawi się na maturze? Zapraszam do lektury!

 To nie są "porywające" zagadnienia, ale mamy je w arkuszach egzaminacyjnych. Warto je powtórzyć.

Ćwiczenie 1
Niektóre wyrazy wymawiamy tak samo, a różnią się tylko pisownią, np. Bóg - Bug - buk. Wymień minimum pięć par wyrazów (lub więcej), które różnią się w podobny sposób. Jak nazywa się takie zjawisko językowe?

Ćwiczenie 2
Niektóre wyrazy różnią się tylko miękkością, np. ton - toń. Wymień minimum pięć par wyrazów (lub więcej), które różnią się w taki sposób.

Ćwiczenie 3
Przekształć zdania złożone na pojedyncze za pomocą przymiotników lub imiesłowów, np. W tym domu jest wiele urządzeń, które mają wady. - W tym domu jest wiele wadliwych urządzeń.

 
Zdania:
Wełna jest materiałem, który się kurczy.
Jest już mały wzrost dochodów, choć jeszcze nie daje się zauważyć.
Samorząd uczniowski podjął się ambitnych zadań, ale takich, które nie są do wykonania w bieżącym roku.

Ćwiczenie 4
Zamień podkreślone czasowniki na rzeczowniki, np.
Dowiedzieliśmy się, że zostało wybudowane nowe boisko. - Dowiedzieliśmy się o wybudowaniu nowego boiska.

 
Oto zdania:
Ci, którzy wezmą udział w zawodach, zostaną zwolnieni z lekcji.
Człowiek odznaczający się śmiałością skoczył do wody, aby ratować tonące dziecko.
Ten, który próżnuje, nie ma dobrych ocen.

Ćwiczenie 5
Wyrazy modalne (modulanty) to nieodmienne części mowy, znaczeniowo samodzielne, lecz niewchodzące w związki składniowe. Ich funkcją jest wskazywanie na stosunek mówiącego do wypowiadanej treści. Np. w zdaniu W Chinach wynaleziono kompas można wyakcentować W Chinach wynaleziono kompas lub W Chinach wynaleziono kompas, albo wreszcie W Chinach wynaleziono kompas. Za każdym razem sens jest nieco inny (inna cząstka zdania zyskuje dominujące znaczenie).
Jakie treści akcentuje się w poniższych zdaniach? Przedstaw w kilku słowach:

1.
a/ Ala nie wyjechała za granicę.
b/ Ala wyjechała nie za granicę.
c/ Nie Ala wyjechała za granicę.

2.
a/ Maciek dał Ali tylko kwiaty.
b/ Maciek dał tylko Ali kwiaty.
c/ Tylko Maciek dał Ali kwiaty.

Ćwiczenie 6
Połącz wyrazy z dwóch wierszy w pary:
a/ pluska, bulgoce, huczy, szemrze;
wodospad, deszcz, woda, strumyk

b/ grzmią, zgrzytają, warczą, trzeszczą;
hamulce, działa, stropy, silniki

c/ dźwięczą, brzęczą, grają, zawodzą;
głosy, organy, muchy, struny

Ćwiczenie 7
Przyporządkuj poniższe zdania do kategorii: a) podmiotowe, b) orzecznikowe, c) dopełnieniowe, d) przydawkowe, e) okolicznikowe czasu, f) okolicznikowe miejsca, g) okolicznikowe przyczyny, h) okolicznikowe celu, i) okolicznikowe sposobu, j) okolicznikowe skutku, k) okolicznikowe warunku, l) przyzwalające.

Zdania.
Był taki huk, że wyleciały wszystkie szyby.
Choć biegliśmy szybko, nie zdążyliśmy na autobus.
Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść.
Gdy przyjdziesz, porozmawiamy.
Gdy znajdę czas, przyjdę.
Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz.
Jaki pan, taki kram.
Jeśli będzie pogoda, pójdziemy na spacer.
Jeśli mu pomożesz, zda egzamin.
Kto chce, niech czyta.
Kto wytrwał, został nagrodzony.
Mówiłem, że nic o tym nie wiem.
Myślę, że ona ma rację.
Nie odrobił zadania, bo nie miał czasu.
Opowiadał niesamowite historie, żeby zaimponować dziewczynie.
Otrzymał ocenę zaledwie dostateczną, mimo że bardzo dużo się uczył.
Pracował tak szybko, że stawiano go za wzór.
Przystanął, żeby odetchnąć.
Szła szybko, bo już było późno.
To jest dom, w którym mieszkam.
Usiądź tam, gdzie jest wolne miejsce.
Włożyła bluzkę, w której jej było do twarzy.
Zachowywał się tak niegrzecznie, że wezwano jego rodziców.
Zrób zastrzyk tak, bym nie poczuł.

 Odpowiedzi

Ćwiczenie 1
Np. Mak - mag,
brud - bród [płytkie miejsce rzeki, jeziora lub stawu],
jesz - jeż,
wieść - wieźć,
bruk – bróg [zabudowanie gospodarcze służące do przechowywania płodów rolnych],
blog – blok.
Takie zjawisko to homofonia.

Ćwiczenie 2
Np. len - leń,
Kasia – kasa,
nic – nić,
wek [słój] – wiek,
Kana [miejscowość] – kania [ptak],
swat – świat.

Ćwiczenie 3
Wełna jest kurczliwym materiałem.
Jest już mały, choć jeszcze niezauważalny wzrost dochodów.
Samorząd uczniowski podjął się ambitnych zadań, ale niewykonalnych w bieżącym roku.

 Ćwiczenie 4
Zawodnicy zostaną zwolnieni z lekcji.
Śmiałek skoczył do wody, aby ratować tonące dziecko.
Próżniak nie ma dobrych ocen.

Ćwiczenie 5
1a/ Zdanie znaczy: nie jest prawdą, że Ala wyjechała za granicę.
1b/ Ala rzeczywiście wyjechała, ale nie jest prawdą, że za granicę (wyjechała do jakiegoś miejsca w kraju).
1c/ Wyjazd za granicę miał miejsce, ale nie jest prawdą, że to Ala tam wyjechała.

2a/ Maciek nie dał Ali nic innego, tylko kwiaty (w domyśle: zdziwienie, że tylko to).
2b/ Maciek nie dał kwiatów nikomu innemu, jedynie Ali (w domyśle: zdziwienie, że tylko jej).
2c/ Ala dostała kwiaty jedynie od Maćka (w domyśle: zdziwienie, że tylko od niego).

Ćwiczenie 6
a/ Woda bulgoce, wodospad huczy, deszcz pluska, strumyk szemrze.
b/ Działa grzmią, hamulce zgrzytają, stropy trzeszczą, silniki warczą.
c/ Głosy zawodzą, organy grają, muchy brzęczą, struny dźwięczą.

Ćwiczenie 7
a) Zdania podmiotowe: Kto chce, niech czyta.  Kto wytrwał, został nagrodzony.
b) Zdania orzecznikowe: Był taki huk, że wyleciały wszystkie szyby. Jaki pan, taki kram.
c) Zdania dopełnieniowe: Mówiłem, że nic o tym nie wiem. Myślę, że ona ma rację.
d) Zdania przydawkowe: To jest dom, w którym mieszkam. Włożyła bluzkę, w której jej było do twarzy.
e) Zdania okolicznikowe czasu: Gdy przyjdziesz, porozmawiamy. Gdy znajdę czas, przyjdę.
f) Zdania okolicznikowe miejsca: Gdzie kucharek sześć, tam nie ma co jeść. Usiądź tam, gdzie jest wolne miejsce.
g) Zdania okolicznikowe przyczyny: Szła szybko, bo już było późno. Nie odrobił zadania, bo nie miał czasu.
h) Zdania okolicznikowe celu: Opowiadał niesamowite historie, żeby zaimponować dziewczynie. Przystanął, żeby odetchnąć.
i) Zdania okolicznikowe sposobu: Jak sobie pościelisz, tak się wyśpisz. Zrób zastrzyk tak, bym nie poczuł.
j) Zdania okolicznikowe skutku: Pracował tak szybko, że stawiano go za wzór.
Zachowywał się tak niegrzecznie, że wezwano jego rodziców.
k) Zdania okolicznikowe warunku: Jeśli będzie pogoda, pójdziemy na spacer. Jeśli mu pomożesz, zda egzamin.
l) Zdania przyzwalające: Choć biegliśmy szybko, nie zdążyliśmy na autobus. Otrzymał ocenę zaledwie dostateczną, mimo że bardzo dużo się uczył.