Geneza i tematyka. Pierwsze wydanie – 1933 r. Twórczość Schulza jest ściśle związana z biografią. Całość dorobku pisarskiego to nieco ponad 700 stron tekstu. Miejsce akcji jego utworów – miasteczko (wyidealizowany Drohobycz). Narrator i bohater (czasem główny bohater, czasem obserwator zdarzeń) – postać o cechach autora. Dostrzegano w niej ślady wpływu twórczości Franza Kafki, psychoanalizy (Carla Gustava Junga), Artura Schopenhauera i Friedricha Nietzschego (np. koncepcja "wiecznego powrotu"). Odautorski komentarz o Sklepach cynamonowych (źródło – zob. załączona bibliografia):
 |
| Źródło |
W książce tej podjęto próbę wydobycia dziejów pewnej rodziny, pewnego domu na prowincji nie z ich realnych elementów, zdarzeń, charakterów czy prawdziwych losów, lecz poszukując ponad nimi mitycznej treści, sensu ostatecznego owej historii.
Kilka planów obrazowania. 1 plan - rzeczywistość fizyczna, sprawdzalna: dom, ogród, rodzina, miasto. 2 plan - wyobraźnia narratora-bohatera (Józefa). "Montaż" wizji na zasadzie intelektualnej - tak iż nie powstaje żadna naoczność porównywalna ze światem rzeczywistym ani nawet możliwa do wyobrażenia (Jerzy Jarzębski). Między konkretem, snem a halucynacją i fantastyką. Oniryczność. Jawa i marzenie stanowią tę samą rzeczywistość przedstawioną; nie rozgranicza się ich tutaj. Swobodne przekształcanie się osób i przedmiotów (np. ojca w karakona, pokoju w samochód). Podteksty erotyczne, mitologiczne, literackie, tzn. nawiązania do innych tekstów kultury.
Kilka planów obrazowania. 1 plan - rzeczywistość fizyczna, sprawdzalna: dom, ogród, rodzina, miasto. 2 plan - wyobraźnia narratora-bohatera (Józefa). "Montaż" wizji na zasadzie intelektualnej - tak iż nie powstaje żadna naoczność porównywalna ze światem rzeczywistym ani nawet możliwa do wyobrażenia (Jerzy Jarzębski). Między konkretem, snem a halucynacją i fantastyką. Oniryczność. Jawa i marzenie stanowią tę samą rzeczywistość przedstawioną; nie rozgranicza się ich tutaj. Swobodne przekształcanie się osób i przedmiotów (np. ojca w karakona, pokoju w samochód). Podteksty erotyczne, mitologiczne, literackie, tzn. nawiązania do innych tekstów kultury.
 |
| Źródło |
Główne tematy - archetypy literackie:
Archetyp - prastary wzorzec, wchodzący w obręb zbiorowej nieświadomości, istniejący odwiecznie w umysłowości ludzkiej, określający wyobrażenia o świecie, przeżycia religijne, zachowanie, będący reprezentacją koniecznej psychologicznie reakcji na pewne typowe sytuacje (Teresa Kostkiewiczowa).
- Ojciec – demiurg. W centrum akcji widzimy „ojca”, zagadkową postać, który przewodząc gromadzie ciemnych i ryżowłosych subiektów, stoi na czele sklepu materiałów bławatnych. Widzimy go dręczącego się w wiecznej gonitwie, z głębokim niepokojem w sercu o wieczną tajemnicę, bezustannie atakującego (…) przy pomocy najryzykowniejszych eksperymentów istotę rzeczy. (…) Jego problematyczne (…) eksperymenty dotykają korzeni tajemnicy świata (Bruno Schulz). Bóg tworzy na wieczność, człowiek (ojciec) - ułomnie i na chwilę, bo sam jest rozdwojony, niepełny, podatny na (fizyczne) pokusy (zob. Traktat o manekinach). Chce naśladować Boga w kreacji, ale tworzy tylko niedoskonałe formy. Por. też motyw lalki w literaturze! Pisałam o nim TUTAJ.
Archetyp - prastary wzorzec, wchodzący w obręb zbiorowej nieświadomości, istniejący odwiecznie w umysłowości ludzkiej, określający wyobrażenia o świecie, przeżycia religijne, zachowanie, będący reprezentacją koniecznej psychologicznie reakcji na pewne typowe sytuacje (Teresa Kostkiewiczowa).
- Ojciec – demiurg. W centrum akcji widzimy „ojca”, zagadkową postać, który przewodząc gromadzie ciemnych i ryżowłosych subiektów, stoi na czele sklepu materiałów bławatnych. Widzimy go dręczącego się w wiecznej gonitwie, z głębokim niepokojem w sercu o wieczną tajemnicę, bezustannie atakującego (…) przy pomocy najryzykowniejszych eksperymentów istotę rzeczy. (…) Jego problematyczne (…) eksperymenty dotykają korzeni tajemnicy świata (Bruno Schulz). Bóg tworzy na wieczność, człowiek (ojciec) - ułomnie i na chwilę, bo sam jest rozdwojony, niepełny, podatny na (fizyczne) pokusy (zob. Traktat o manekinach). Chce naśladować Boga w kreacji, ale tworzy tylko niedoskonałe formy. Por. też motyw lalki w literaturze! Pisałam o nim TUTAJ.
- Inicjacja bohatera w erotyczne namiętności i symbolikę, w demiurgiczne eksperymenty Ojca, w tajemnicę życia i rozrodu – ale też rozpadu i śmierci, w ezoteryczne dziedziny metafizyki, (…) w życie społeczne czy rodzinne, w tajniki działalności kupieckiej, w artystyczną twórczość etc. (Jarzębski). Józef chciałby być filozofem i artystą. Przygląda się światu, będącego dla niego serią olśnień, marzeń, snów na jawie.
- Opozycja Dom - Kosmos. Warianty Domu: wszystkie schronienia, miejsca będące granicą dla zewnętrzności, tworzące hierarchię, nieprzypadkowe (i wszystko z nimi związane, np. łóżko, pokój, ogród, rynek, miasto). Przestrzeń "mityczna". Metamorfozy Domu, który raz jest azylem, a raz "istotą żywą". Kosmos - to, co nieokreślone przestrzenno-formalnie, żywiołowe, ekspansywne, ewoluujące strukturalnie (np. noc, wichura, niebo, pory roku). Symbolika środka.
 |
| Źródło |
- Mityzacja rzeczywistości. Mit jest tu prastarą fabułą, której początki nie są określone, która "była od początku". Elementy mityczne u Schulza, to np. mitologiczne stereotypy fabularne: rytuał "ofiarowania" (Wiosna), przemiana ludzi w zwierzęta (kilka tekstów), eksperymenty naukowe i magiczne (Traktat o manekinach, Ptaki); język narracji (np. aluzje do stylu biblijnego w Nocy wielkiego sezonu).
- Księga. Szczególnie ważna. Oświetla Schulzowską ideę sztuki i twórczości oraz filozofię bytu i poznania. Jest przewodnikiem po świecie, źródłem wiedzy, wywołuje uczucia i skojarzenia. Każdy ma swoją Księgę, ale wszystkie odsyłają do jednej, będącej ideą pierwotnego ładu. Jest "zadaniem", tzn. pobudza do twórczości. Sakralizacja olśnienia płynącego z jej poznawania.
Dla chcących wiedzieć więcej. Por. rolę świętych Ksiąg wielkich religii Wschodu i Zachodu, kultowe Księgi kapłanów w starożytnym Egipcie i hellenistyczną metaforę życia jako Księgi, także natury jako zbioru znaków czekających na odczytanie. Również Biblię - "Księgę Stworzenia".
 |
| Źródło |
- Czas. Zawsze drugoplanowy. Najważniejsze są pory roku. Doba dzieli się tu na: ranek, południe, wieczór i "odwrotną stronę dnia" (noc). Na ten schemat nakładają się cztery pory roku. Na ten zaś: młodość, dojrzałość, schyłek i śmierć. Tak (...) funkcjonuje ten oryginalny zegar: człowiek, wpatrując się w obroty kosmicznego koła, próbując zrozumieć procesy wpisane w okrąg, nad którego porządkiem i sensem sam już nie panuje - cykl własnego życia, cykl historii (Jarzębski). Są tu też "boczne odnogi czasu", "trzynasty miesiąc", czyli brak pełnego bezpieczeństwa (i związany z tym poniższy motyw).
- Labirynt. Przestrzeń błądzenia. Są nim liczne formy, np. miasto w nocy, gmach gimnazjum, zaplecze zakładu krawieckiego. Czasem rozrastające się aż w Kosmos. Zapuszczające się w umysł człowieka i w jego ciało. Ma też podtekst erotyczny.
Dla chcących wiedzieć więcej. Elementy "labiryntowego" myślenia o świecie widzimy również np. u Homera, Szekspira, Lema i Eco, w opowieściach o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu, w romantycznej powieści gotyckiej i w powieściach detektywistycznych.
- Metafizyczna funkcja języka. Poszukiwanie Prasensu jako działalność w domenie języka. Częste metaforyczne zestawianie zjawisk przyrodniczych z językowymi (np. Sierpień): pora roku staje się "tekstem", "manifestem" itp. Zadaniem artysty - odnajdywanie w słowach (pod ich potocznym znaczeniem) pierwotnych, mitycznych sensów, charakteryzujących świat "od początku".
 |
| Źródło |
Inne motywy:
- Sklep - miejsce pracy i centrum egzystencji, miejsce ucieczki od szarości życia; tu ojciec realizuje się jako twórca (Józef Osmoła), bo sam sklep jest aktem twórczym.
- Ptaki – symbol poezji, pogoni za marzeniem. Klęska Ojca-poety to też klęska ptaków (które ludzie obrzucili kamieniami).
Sens Traktatu o manekinach. Tę „kacerską doktrynę” wykłada Ojciec – (s)twórca. Widzimy (w podtytule Traktatu – „wtóra księga Rodzaju” i w stylizacji biblijnej) nawiązanie do Starego Testamentu. Ojciec uważa, iż Bóg nie jest jedynym, który stwarza; tę właściwość posiada każda uduchowiona istota. Materia, tylko pozornie martwa, czeka na ukształtowanie przez człowieka, a stwarzanie nowych form jest koniecznością. Także (niematerialny) byt można przekształcać. Sposoby działania Demiurga (Boga) są człowiekowi niedostępne, zatem musi znaleźć swoje, „nielegalne” metody kreacji, a ponieważ to, co stworzy, będzie tylko ludzkim (= niedoskonałym) dziełem, czyli będzie to manekin (posiadający formę kobiecą, zob. nawiązania do psychoanalizy!). Forma nadaje materii sens uduchowionego bytu, posiadającego własny „świat wewnętrzny”. Dziewczyny, przed którymi Ojciec zaprezentował swój monolog, uznały tę teorię za wytwór chorej wyobraźni.
- Sklep - miejsce pracy i centrum egzystencji, miejsce ucieczki od szarości życia; tu ojciec realizuje się jako twórca (Józef Osmoła), bo sam sklep jest aktem twórczym.
- Ptaki – symbol poezji, pogoni za marzeniem. Klęska Ojca-poety to też klęska ptaków (które ludzie obrzucili kamieniami).
Sens Traktatu o manekinach. Tę „kacerską doktrynę” wykłada Ojciec – (s)twórca. Widzimy (w podtytule Traktatu – „wtóra księga Rodzaju” i w stylizacji biblijnej) nawiązanie do Starego Testamentu. Ojciec uważa, iż Bóg nie jest jedynym, który stwarza; tę właściwość posiada każda uduchowiona istota. Materia, tylko pozornie martwa, czeka na ukształtowanie przez człowieka, a stwarzanie nowych form jest koniecznością. Także (niematerialny) byt można przekształcać. Sposoby działania Demiurga (Boga) są człowiekowi niedostępne, zatem musi znaleźć swoje, „nielegalne” metody kreacji, a ponieważ to, co stworzy, będzie tylko ludzkim (= niedoskonałym) dziełem, czyli będzie to manekin (posiadający formę kobiecą, zob. nawiązania do psychoanalizy!). Forma nadaje materii sens uduchowionego bytu, posiadającego własny „świat wewnętrzny”. Dziewczyny, przed którymi Ojciec zaprezentował swój monolog, uznały tę teorię za wytwór chorej wyobraźni.
 |
| Źródło |
Język utworu. Bogactwo i ekscentryczność słownictwa, wplecionego w opowieść o prozaicznych zdarzeniach. Metaforyzacja obrazowania. Szeregi epitetów. Estetyka przepełnienia (Jarzębski). Animizacje i personifikacje przedmiotów (np. domu, kwitnących tapet) oraz abstraktów (np. pór dnia i roku), przy równoczesnej animalizacji człowieka (np. ojciec-karakon, introligator-pies). Zatarcie granic między przestrzenią "naturalną" a stworzoną przez człowieka (np. niebo i korytarze, zabudowa) oraz jawą i snem (wyobrażeniem). Intelektualizacja języka. Cechą składni - długie wywody i opisy. Mało dialogów, łatwo przekształcających się w monologi, podczas których słuchacze pozostają bierni. Rytmika wypowiedzi ("wewnętrzne udramatyzowanie", pytania retoryczne, wykrzykniki). Częsty zaimek "my" (oznacza narratora? bohatera i jego bliskich? ludzkość? To ostatnie, zob. np. w Traktacie o manekinach).
 |
| Źródło |
Bibliografia (wybór, wszystkie pozycje dostępne w PBW)
Ficowski Jerzy, Okolice sklepów cynamonowych. Szkice, przyczynki, impresje, Kraków 1986. ISBN 83-08-01403-8.
Ficowski Jerzy, Regiony wielkiej herezji. Szkice o życiu i twórczości Brunona Schulza, Kraków 1967 (i wydanie następne).
Jarzębski Jerzy, Wstęp, w: Schulz Bruno, Opowiadania. Wybór esejów i listów, Wrocław 1989. ISBN 83-04-02717-8.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Osmoła Józef (oprac.), Sklepy cynamonowe Brunona Schulza, Lublin 2007. ISBN 978-8386581-65-8.
Ostowicz Anna, Anima i animus, czyli eros i logos. Propozycja interpretacji "Sklepów cynamonowych" Brunona Schulza, „Warsztaty Polonistyczne" 1996, nr 2, s. 32-39.
Schulz Bruno, Exposé o „Sklepach cynamonowych”, przeł. z niem. Jerzy Ficowski, „Odra” 1974, nr 1, s. 40-42.
Słaby Jeannette, Szwaczki, przyjemność i inne znaczenie, „Polonistyka" 2006, nr 6, s. 50-53.
Ficowski Jerzy, Okolice sklepów cynamonowych. Szkice, przyczynki, impresje, Kraków 1986. ISBN 83-08-01403-8.
Ficowski Jerzy, Regiony wielkiej herezji. Szkice o życiu i twórczości Brunona Schulza, Kraków 1967 (i wydanie następne).
Jarzębski Jerzy, Wstęp, w: Schulz Bruno, Opowiadania. Wybór esejów i listów, Wrocław 1989. ISBN 83-04-02717-8.
Michałek Barbara, Opracowania lektur i wierszy [bibliografia, online] - http://katowice.pbw.katowice.pl/ib/oprac_lektur_i_wierszy.pdf
Osmoła Józef (oprac.), Sklepy cynamonowe Brunona Schulza, Lublin 2007. ISBN 978-8386581-65-8.
Ostowicz Anna, Anima i animus, czyli eros i logos. Propozycja interpretacji "Sklepów cynamonowych" Brunona Schulza, „Warsztaty Polonistyczne" 1996, nr 2, s. 32-39.
Schulz Bruno, Exposé o „Sklepach cynamonowych”, przeł. z niem. Jerzy Ficowski, „Odra” 1974, nr 1, s. 40-42.
Słaby Jeannette, Szwaczki, przyjemność i inne znaczenie, „Polonistyka" 2006, nr 6, s. 50-53.
 |
| Źródło |
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz