„Ludzie nie kłócą się nigdy wtedy, kiedy patrzą razem w gwiazdy” (Halina Górska)

„Jest taki dzień, bardzo ciepły, choć grudniowy,
Dzień, zwykły dzień, w którym gasną wszelkie spory”
(„Dzień jeden w roku” (Jest taki dzień), tekst: Krzysztof Dzikowski, muz. Seweryn Krajewski)

W kalendarzu istnieje Dzień Łagodzenia Konfliktów, czyli International Day of Peace, który przypada 21 września. Wydaje się, że można by dodać jeszcze drugą datę – 24 grudnia. Dziś poruszymy temat konfliktu w literaturze. Może to być konflikt…

... Interesów, np. "Klient" Johna Grishama (prawniczka jest skłonna do złamania prawa, by obronić nastolatka ściganego przez mafię... i przez adwokata).
… Małżeński, np. „Madame Bovary” Gustave’a Flauberta, "Anna Karenina" Lwa Tołstoja, "Granica" Zofii Nałkowskiej (TUTAJ).
… Rodzinny: między rodzeństwem, np. Kain i Abel (Rdz 4, 1-14)… Między rodzicami a dziećmi, często w postaci sporu o idee, tj. konflikt pokoleń, np. „Tango” Sławomira Mrożka... Między ojcem a dziećmi, np. „Doktor Piotr” Stefana Żeromskiego… Także o spadek, np. „Skąpiec” Moliera… Między matką a dziećmi, np. Aniela Dulska i Zbyszko w "Moralności Pani Dulskiej" Gabrieli Zapolskiej… Między teściową a synową, np. „Barbara Radziwiłłówna” Alojzego Felińskiego… Między teściem a synową, np. „Maria” Antoniego Malczewskiego. Również konflikt między rodzinami, np. „Romeo i Julia” Williama Szekspira.
… Pokoleniowy (poza rodziną), np. między romantykami a pozytywistami w „Lalce” Bolesława Prusa, „My i wy” Aleksandra Świętochowskiego, „Do młodych” Adama Asnyka. To często konflikt pokoleń literackich. 
… Sąsiedzki, np. „Zemsta” Aleksandra Fredry, „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza, „Romeo i Julia na wsi” Gottfrieda Kellera (TUTAJ).
… Społeczny, polityczny, np. poezja „proletariacka”, „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego („Wyście sobie, a my sobie. / Każden sobie rzepkę skrobie”), „Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego (Baku, zakończenie powieści)… Etniczny, np. „Nagość życia. Opowieści z bagien Rwandy”, „Sezon maczet”, „Strategia antylop” Jeana Hatzfelda… Religijny (wojny i prześladowania religijne), np. „Krzyżowcy” Zofii Kossak, dokument "Ocalona, aby przebaczyć" Immaculée Ilbagizy i Steve'a Erwina.
... Szkolny, np. przemoc wobec nauczyciela w "Szkole" Jacka Dehnela... Wobec koleżeństwa, np. "Teraz twoja kolej! Opowiadania na temat przemocy w szkole" Elisabeth Zöller.
… Światopoglądowy, np. „Dzieje Apostolskie” - spory między faryzeuszami, saduceuszami i Pawłem Apostołem o zmartwychwstanie (Dz 23, 6-9), kłótnie faryzeuszy z saduceuszami w „Judaszu z Kariothu” Karola Huberta Rostworowskiego.
… Psychiczny, wewnętrzny, konflikt sumienia (moralny), np. „Antygona” Sofoklesa, "Hamlet" i „Makbet” Williama Szekspira (TUTAJ), wewnętrzne rozdarcie bohaterów romantycznych, "Zbrodnia i kara" Fiodora Dostojewskiego, postawy pisarzy okresu totalitaryzmu („Hańba domowa” Jacka Trznadla), „Podwójne dno” Kazimierza Wierzyńskiego:

„Rosło piękno nie do pojęcia
I skotłowana rosła zbrodnia,
Ta sama nosiła je ziemia 
I człowiek po niej szedł ten sam
Co ja i ty,
Rozdarty sprzecznością,
Podwójny człowiek,
Zarazem dobry 
I zły.”

Także uczuciowy (miłość z brakiem wzajemności lub z przeszkodami), np. "Cierpienia młodego Wertera" Johanna Wolfganga Goethego, "Duma i uprzedzenie" Jane Austen.
… W środowisku pracy: na polu pracodawca - pracownicy, np. "Germinal" Emila Zoli, "Tkacze" Gerharta Hauptmanna… Między pracownikami, np. walka z tzw. wrogim elementem: "Węgiel" Aleksandra Ścibor-Rylskiego i wiele powieści produkcyjnych.
… Zbrojny: międzynarodowy (to często eufemistyczny synonim wojny)... Między dwoma państwami lub lokalny, np. wojna 1919-1920 (TUTAJ, TUTAJ), „Wojna futbolowa” Ryszarda Kapuścińskiego… Globalny, np. „Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej” Jaroslava Haška, „Sól ziemi” Józefa Wittlina (TUTAJ), „Gdzie byłeś,  Adamie?” Heinricha Bölla (TUTAJ), „Młode lwy” Irwina Shawa (TUTAJ). Więcej przykładów TUTAJ.

Ze szkoły pamiętamy dyskusje o konflikcie tragicznym (nierozwiązywalnym) w „Antygonie” Sofoklesa czy „Konradzie Wallenrodzie” Mickiewicza. Świat (nie tylko świat przedstawiony) jest bardzo skonfliktowany. Dobrze byłoby, aby Dzień Łagodzenia Konfliktów – praktycznie stosowany – następował 365 dni w roku. Może warto popatrzeć wyżej. Ponad. Przecież ludzie „nie kłócą się nigdy wtedy, kiedy patrzą razem w gwiazdy”. Tak napisała Halina Górska w „Chłopcach z ulic miasta” - obowiązkowej, wartościowej i pouczającej lekturze szkolnej z mojego dzieciństwa.

Źródło fot. Pixabay.com

Książki (nie)zapomniane – Warownia zbudowana z prawd podstawowych

Osobliwa, niezwykła książka. Raczej nie powieść, bo praktycznie nie ma akcji. Prędzej przypowieść. Może traktat. Pojawiają się w niej między innymi (idealny?) władca - przywódca ludu i  cesarski syn, czyli narrator. Zatem utopia? „Twierdza” (Citadelle) ANTOINE’A DE SAINT-EXUPÉRY’EGO (1900-1944). Niedokończone opus magnum pisarza.

„Twierdza” to swoiste kompendium filozoficznych uogólnień będących konsekwencją obserwacji życia i osobistych przemyśleń. Ponieważ zawiera niezliczoną ilość sentencji, może należałoby o niej napisać właśnie tak – zestawiając najważniejsze tematy. Są to na przykład…

… Czas, wartość czekania, cierpliwość: „Nie potępiaj błędów tak, jak to robi historyk, który osądza minioną epokę. Kto będzie robił wyrzuty cedrowi, że jest dopiero nasieniem albo łodyżką, pochylonym prętem? Poczekaj. Spośród pomyłek i błędów wyrośnie cedrowy las, z którego w wietrzne dni jak dym kadzidła będą ulatywać ptaki.”

… Bogactwo i ubóstwo, posiadanie, własność: „zamożność sprzyja powstawaniu złudzeń i pogoni za czczym bogactwem. Natomiast mieszkańcy pustyni albo klasztoru, nieposiadający nic, widzą naocznie, skąd się bierze radość i w ten sposób łatwiej chronią źródło swojej żarliwości.”

„A bogactwo polega właśnie na wierceniu studni, czekaniu na dzień odpoczynku, wydobywaniu diamentu z wnętrza ziemi i zdobywaniu miłości. Nie zaś na tym, aby studnie, dni wolne od pracy, diamenty i swobodę miłości - posiadać.”

„Nieważne jest w moich oczach, czy człowiek będzie mniej czy więcej posiadał. Ważne jest, czy będzie mniej czy bardziej człowiekiem.”

… Czyn, wysiłek, trud niezbędny do duchowego postępu: „nie wolno wam unikać wysiłku, chyba po to, żeby podjąć wysiłek jeszcze większy; gdyż zadaniem waszym jest rosnąć.”

„Bo smutek rodzi się zawsze z czasu, który upływa, a nie zostawia owocu.”

„Im cięższa praca, w której się spalasz, tym więcej daje ci radości. Im więcej dajesz, tym bardziej rośniesz. Ale musi być ktoś, kto będzie brał. I nie jest dawaniem tracić na darmo.”

… Ład, harmonia, wolność: „Ale jak wolność nie jest swawolą, tak i ład nie jest brakiem wolności.”

„Nie rozumiem, dlaczego oddzielać przymus od wolności. Im więcej wytyczę dróg, tym większą masz swobodę wyboru. A przecież każda droga jest przymusem, gdyż ogrodziłem ją z obu stron płotem.”

… Bóg, miłość: „Ukaż mi się, Panie, bo wszystko staje się okrutne, kiedy utracona jest obecność Boga.”

„Kiedy pewnego dnia będziesz przyjmował Twoje stworzenie do Twych spichlerzy, otwórz nam szeroko (…) wierzeje, i wpuść nas tam, gdzie nie będzie odpowiedzi, bo i pytań nie będzie, tylko sama szczęśliwość, która jest zwornikiem wszystkich pytań i obliczem, które daje ukojenie.”

… Pokój i wojna: „Pokój nie jest stanem, który można osiągnąć poprzez wojnę. Jeśli wierzę w pokój wywalczony bronią, zginę, rozbroiwszy się. Gdyż pokój można osiągnąć tylko budując pokój.”

… Życie i śmierć: „Bo żyć możesz tylko tym, za co zgodzisz się umrzeć. (…) Choć słowa „śmierć” i „życie” drwią z siebie nawzajem, możesz żyć tylko tym, za co gotów jesteś umierać.”

„ten, co odszedł, jeśli czcimy jego pamięć, jest potężniejszy i bardziej obecny od żywych.”

Czym zatem jest tytułowa twierdza? „Budowlą” powstałą z prawd podstawowych – z elementów najtrwalszych, właściwie niezniszczalnych, bo niematerialnych.

Ps. Edycja, która przedstawiamy, zewnętrznie wygląda jak maleńka twierdza, czy raczej kunsztownie wykonana szkatułka, ozdobiona starannie dobranymi cytatami, rzucającymi pewne światło na wielowymiarową zawartość utworu. 

Osoba i dzieła de Saint-Exa na tym blogu: TUTAJ (pisarz), TUTAJ (motywy i cytaty), TUTAJ ("Pilot wojenny"), TUTAJ ("Poczta na Południe")  

Antoine de Saint-Exupéry, Twierdza, tł. Aleksandra Olędzka-Frybesowa, Warszawa, Ożarów Mazowiecki, 2023. ISBN 978-83-11-17121-3 (sygn. 183028).

Od atomu do gwiazd (i na odwrót). Chemia i chemicy w literaturze

W listopadzie minęła kolejna rocznica urodzin Marii Skłodowskiej-Curie i Jędrzeja Śniadeckiego… Od atomu do gwiazd. Można też inaczej – „Od gwiazdy do atomu” (tytuł książki Jana Weyssenhoffa). Tak czy owak, dziś poruszymy temat chemii w literaturze. Najpierw kilka pojęć z tej dziedziny.

Atomy. Maleństwa widoczne tylko pod mikroskopem. Są przedmiotem poetyckiej refleksji Urszuli Zajączkowskiej (tomik „Atomy”) oraz wiersza dla dzieci „Nieposłuszne atomy” Marii Terlikowskiej. Pojawiają się w erotyku („*** [I jeden atom powietrza znów dwoje]” Kazimierza Przerwy-Tetmajera). Ich groźne zastosowania pobrzmiewają w groteskowym „Weselu w Atomicach” Sławomira Mrożka. Ludzka wiedza na ich temat jednak nie idzie w parze z uzewnętrznianiem zwykłych, najprostszych uczuć: „My z drugiej połowy XX wieku” Małgorzaty Hillar („rozbijający atomy / zdobywcy księżyca / wstydzimy się miękkich gestów / czułych spojrzeń / ciepłych uśmiechów”).

Pierwiastki. Mogą mieć znaczenie przenośne – jak „pierwiastek życia”, czyli „to, co czyni żywym” (Gen 1, 30), ale również jak najbardziej dosłowne, np. cynk („Cynkowi chłopcy”  Swietłany Aleksijewicz), miedź („Ballada zimowa” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego: „chmura z miedzi”), ołów, czasem cyna („Dzielny ołowiany żołnierzyk” Hansa Christiana Andersena, „Spleen” Charlesa Baudelaire’a: „niebo ołowiane cięży jak pokrywa”, tł. Antoni Lange, wspomniana „Ballada zimowa”: „oczy z ołowiu”), srebro („Srebrne i Czarne” Władysław Broniewskiego, „Srebrna akacja” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego), węgiel („Węgiel” Aleksandra Ścibor-Rylskiego), złoto („Złoty kubek” Teofila Lenartowicza). Coś z literatury popularnonaukowej? „Pierwiastki, czyli z czego zbudowany jest wszechświat” Jacka Challonera, ale też… „O Stanisławie Witkiewiczu. Pierwiastek walki w twórczości i działalności Witkiewicza (…)” Tadeusza Korniłowicza lub „Pierwiastek ludowy w poezyi polskiej XIX wieku (…)” Stanisława Zdziarskiego…

Związki chemiczne. Można je ująć przenośnie, a wtedy powstaje np. „Żywe wiązanie” Igora Nerwerlego, czyli książka o Januszu Korczaku. Szczególnie niebezpieczne są gazy bojowe, np. „Łazarz” André Malraux (TUTAJ), „Proszę państwa do gazu” Tadeusza Borowskiego (TUTAJ).

Z pogranicza fizyki i chemii, czyli plazma, np. "Wojna światów" Herberta George’a Wellsa (TUTAJ), "Diuna" Franka Herberta, „Solaris” Stanisława Lema (TUTAJ). Skażenie radioaktywne (lub jego możliwość) mamy w „Chińskim syndromie” Burtona Wohla (TUTAJ) czy „Punkcie widokowym” Michaela Connelly’ego. Biochemia to np. „Cząstki elementarne” Michela Houellebecqa.

Wybitnymi zdolnościami chemicznymi i niebanalną wiedzą w z tej dziedziny odznaczają się niektóre postaci literackie niebędące zawodowymi chemikami. Na przykład kapitan Nemo z "20 000 mil podmorskiej żeglugi" Julesa Verne’a, twierdzący, że na dnie morza znajdują się złoża cynku, żelaza, srebra, złota i korzystający z nich, by stworzyć m.in. elektryczność. Uzdolniony książę Dakkar pozyskiwał też stamtąd węgiel, chlorek sodu (do ogniw) sód i rtęć (tworzące amalgamat zastępujący mu cynk w ogniwach Bunsena), a palniki w kuchni wykonał z platyny. Podobnie – wszechstronny inżynier Cyrus Smith z "Tajemniczej wyspy". Pozyskiwał siarczan żelaza, by z niego wytworzyć kwas siarkowy i azotowy. Był w stanie produkować glicerynę (z sody i tłuszczu), szkło, mydło, cegłę, proch strzelniczy. Inny bohater Verne’a - Tomas Roch, czyli „Straszny wynalazca” – obmyślał potężną broń. 

Chemicy i alchemicy pojawiają się w literaturze biograficznej, wspomnieniowej i popularnonaukowej ("Maria Curie” Ève Curie,  "O chemii i chemikach" Iry D. Gerard, "Tragedia Antoniego Lavoisier" Anny Mierzeckiej), powieści gotyckiej („Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz” Mary W. Shelley), historycznej ("Kamień filozoficzny" Marguerite Yourcenar, „Wędrowiec. Opowieść o Paracelsusie” Wacława Gołembowicza, Alchemia miłości” Julii Golding – tytuł metaforyczny), kryminalnej, sensacyjnej i thrillerze ("Dr Jekyll i Mr Hyde" Roberta Louisa Stevensona, „Przygody Sherlocka Holmesa” Arthura Conan Doyle’a, „Przygody chemiczne Sherlocka Holmesa” Wacława Gołembowicza, „Błękitne geranium”, „Tajemnicza historia w Styles” i inne utwory Agathy Christie, "Pachnidło" Patricka Süskinda, „Chemik” Stephenie Meyer), obyczajowej i satyrycznej ("Mistrz i Małgorzata" Michaiła Bułhakowa), science fiction („Piknik na skraju drogi" Arkadija i Borisa Strugackich - TUTAJ, „Kocia kołyska” Kurta Vonneguta). Są w literaturze różnych epok: romantyzmu ("Poszukiwanie absolutu" Honoré de Balzaca, „Józef Balsamo” Alexandre'a Dumasa), pozytywizmu („Lalka” Bolesława Prusa), aż po współczesność ("Alchemik" Paulo Coelho, "Harry Potter" Joanne K. Rowling, "Lekcje chemii" Bonnie Garmus). Zob. też Naukowcy TUTAJ. Nauczycieli chemii spotykamy głównie w prozie dla młodzieży To np. Wiesława Czartoryska, czyli Próbówka ("Felix, Net i Nika" Rafała Kosika). Zob. też nauczyciele przedmiotów TUTAJ.

I jeszcze z wierszy Juliana Tuwima (bardzo zainteresowanego chemią, co potwierdzają anegdoty, np. TUTAJ): „Nauka”:

„Mam tej wiedzy zapas nieskończony:
2(pi)r, H2SO4,
Jabłka, lampy Crookesy, Newtony,
Azot, wodór, zmiany atmosfery...”

i "Nagrobek chemika":

,,Tutaj leży chemik Dezydery,
który wypił aż po samo dno,
dwa wiadra H2SO4,
myśląc że to zwykłe H20.”

Ps. Michaela Faradaya - twórcę podstaw elektrochemii – przedstawiamy TUTAJ. Z „przedmiotowego” cyklu mamy jeszcze m.in.: anatomia geografii TUTAJ, fizyka w poezji TUTAJ, matematyka w geografii, historii, frazeologii TUTAJ i literaturze TUTAJ, zadania matematyczne (na wesoło) oraz wypowiedzi sławnych ludzi o matematyce TUTAJ.

Ciekawostka! Chemiczne wyjaśnienie zagadki „Błękitnego geranium” Agathy Christie znajdziemy w: Iwona Maciejowska, Zagadka śmierci pani Pritchard. Konspekt lekcji chemii dla szkół ponadgimnazjalnych, „Chemia w Szkole” 2003, nr 2, s. 86-92 (Czytelnia).

Źródło fot. Pixabay.com

Biała Dama, czarna owca, niebieski ptak..., czyli o kolorach

22 listopada przypada Dzień Kredki. Przegląd niektórych artykułów na temat spostrzegania i znaczenia barw w naszym życiu był TUTAJ. Pojawił się też mini test. Dzisiaj do zagadnienia podejdziemy nie psychologicznie, lecz językoznawczo, ale pytanie również się pojawi. Od niego zaczynamy. Odpowiedź - jak zwykle - na końcu.

PYTANIE
Pogrupuj wyrazy bliskoznaczne według kolorów, których odcienie oznaczają: a/ brązowy, b/ czerwony, c/ niebieski.
Odcienie: chabrowy, orzechowy, koralowy, karminowy, kasztanowy, błękitny, tabaczkowy, modry, bordowy, lazurowy, czekoladowy, pąsowy, turkusowy, kakaowy, szkarłatny, piwny, purpurowy, buraczkowy, szafirowy, rubinowy, brunatny, kawowy, amarantowy, krwisty, karmazynowy, malinowy, wiśniowy, granatowy, morski, sjena palona.

A teraz coś o barwach w języku polskim. Czy znamy te związki frazeologiczne? A może potrafimy dodać inne, których tu nie wymieniono? Z pozoru rzecz wydaje się łatwa. Jednak nie zawsze tak jest. Jakiś czas temu - wspomina p. Basia - rozmawiałam z uczniami ostatniej klasy szkoły ponadpodstawowej na temat frazeologii. Na pytanie, co znaczy "trącić myszką", padła odpowiedź: "leżeć obok komputera!" Naprawdę!

Biały
Biali (historycznie: stronnictwo, ugrupowanie polityczne), Biała Dama (widmo w niektórych zamkach), biała flaga (kapitulacja), biała gorączka (silna emocja), biała magia (działanie mające na celu wywoływanie zjawisk nadnaturalnych bez pomocy złych duchów), biała śmierć (kokaina, też: sól, cukier), białe szaleństwo (sporty na śniegu), biały kruk (unikat), biały walc (ostatni taniec na balu), biały welon (ślubny).

Brązowy
Brązowa koszula (noszona przez hitlerowców), opalić się na brąz (opalić się mocno), węgiel brunatny (kopalina).

Czarny
Czarna dziura (sytuacja bez wyjścia), czarna flaga (piratów), czarna godzina (okres największych kłopotów, głównie finansowych), czarna koszula (noszona przez włoskich faszystów), czarna niewdzięczność (wielka niewdzięczność), czarna owca (wyrzutek, zakała), czarna polewka (potrawa dla odrzuconego zalotnika), czarna rozpacz (wielka rozpacz), czarno na białym (wyraźnie, jednoznacznie), czarnowidztwo, czarne myśli (pesymizm), czarne złoto (węgiel), czarny charakter (bohater negatywny), czarny dzień (szczególnie trudny do przeżycia dzień, obfitujący w bolesne sytuacje; także: historycznie lub socjologicznie - "czarne dni", to np. dni krachu na giełdzie), czarny humor ("niewesoły"), czarny koń (nieoczekiwany zwycięzca), czarny rynek (nielegalny handel), mała czarna (kawa lub sukienka).

Czerwony
Czerwona Planeta (Mars), czerwoni (historycznie: stronnictwo, ugrupowanie polityczne), czerwony jak burak (zaczerwieniony na twarzy z powodu silnej emocji, np. wstydu),  czerwony kur (pożar).

Niebieski
Błękitna krew (arystokracja), błękitne hełmy (wojska sił pokojowych ONZ), myśleć o niebieskich migdałach (bujać w obłokach), niebieski ptak (lekkoduch).

Siwy, szary, bury
Bury (bezbarwny, taki, jak inni, nie do odróżnienia), pierwszy siwy włos (pierwsza oznaka starzenia się), szara eminencja (osoba wpływowa, ale będąca w ukryciu, niezajmująca oficjalnie żadnych stanowisk), szara godzina (szarówka), szara myszka (osoba niepozorna), szara strefa (działalność gospodarcza z pominięciem prawa), szara szlachta (szaraczkowa, zaściankowa), szary (przeciętny), szarzyzna życia (monotonia, przyziemność), zrobić na szaro (sprawić, że ktoś znajdzie się w kłopotliwym położeniu).

Srebrny
Judaszowe srebrniki (pieniądze za zdradę), mowa jest srebrem, a milczenie złotem (mądre słowa są cenne, ale umiejętność słuchania i niewypowiadania się w odpowiednim momencie jest cenniejsza), srebra rodowe (kosztowności rodowe), srebrne włosy (siwe włosy), srebrny jubileusz (25 przepracowanych, wspólnie przeżytych lat), żywe srebro (ktoś bardzo ruchliwy).

Zielony
Być zielonym (niedojrzałym, niemającym wiedzy na jakiś temat), dać zielone światło (pozwolić), mieć zielono w głowie (być lekkomyślnym), posłać kogoś na zieloną trawkę (zdymisjonować), zielona granica (niestrzeżona, lub słabo chroniona granica), zielona noc (ostatnia noc kolonii), zielona rewolucja (z inicjatywy FAO: program rozwoju rolnictwa w latach 60. XX w., którego celem była likwidacja głodu na Ziemi), zielona szkoła (zamiejscowe, dłuższe zajęcia uczniów poza szkołą), zielone lata (młodość), zielone płuca (tereny z dużą ilością roślin), zielony stolik (do gry w ruletkę), zzielenieć z zazdrości (bardzo zazdrościć).

Złoty
Gorączka złota (wydarzenia historyczne), na wagę złota (bardzo cenne), obiecywać złote góry (obiecywać coś niemożliwego do zrealizowania), szczere złoto (coś, ktoś wysoko ceniony), złota młodzież (wielkomiejska, zamożna, lekkomyślna), złota myśl (zwięzłe sformułowanie o charakterze maksymy lub sentencji), złota reguła etyczna (zasada wzajemności: „traktuj innych tak, jak ty byś chciał być traktowany”), złota rybka (baśniowa ryba, spełniająca trzy życzenia w zamian za darowanie życia), złote gody (50 przepracowanych, wspólnie przeżytych lat), złote kajdany (życie w dobrobycie, ale bez wolności), złote runo (z mitologii greckiej; przenośnie - bogactwo, majątek, rzeczy trudno osiągalne), złotousty (od przydomka św. Jana „Chryzostoma” – osoba posiadająca dar wymowy), złoty cielec (z Biblii – przedmiot kultu, fałszywy bożek; przenośnie - bogactwo jako ostateczny cel dążeń), złoty podział (odcinka - zasada estetyczna w starożytności), złoty róg (z „Wesela” Wyspiańskiego; przenośnie – coś cennego, co się porzuciło, zgubiło dla czegoś bez większej wartości), złoty środek (kompromisowe rozwiązanie), złoty wiek (czas rozkwitu).

Żółty
Żółta kartka (upomnienie dla zawodnika w piłce nożnej), żółte papiery (dokumenty stwierdzające chorobę psychiczną).

ODPOWIEDŹ na pytanie zadane we wstępie:
a/ Brązowy: orzechowy, kasztanowy, tabaczkowy, czekoladowy, kakaowy, piwny, brunatny, kawowy, sjena palona.
b/ Czerwony: koralowy, karminowy, bordowy, pąsowy, szkarłatny, purpurowy, buraczkowy, rubinowy, amarantowy, krwisty, karmazynowy, malinowy, wiśniowy.
c/ Niebieski: chabrowy, błękitny, modry, lazurowy, turkusowy, szafirowy, granatowy, morski.

„Z chorobą jest tak jak ze śmiercią. Jest faktem. Nie jest żadną karą” (Éric-Emmanuel Schmitt, „Oskar i pani Róża”)

7 kwietnia obchodzimy Dzień Pracownika Służby Zdrowia i Światowy Dzień Zdrowia, 5 maja - Międzynarodowy Dzień Położnej, 12 maja - Międzynarodowy Dzień Pielęgniarek, 17 września - Światowy Dzień Bezpieczeństwa Pacjenta, 1 października - Międzynarodowy Dzień Lekarza, a 18 października - wspomnienie św. Łukasza, patrona lekarzy. Można więc o nich pisać przez cały rok. Dziś będzie o niektórych literackich ujęciach chorób. Na ogół pominiemy wskazane TUTAJ. 

Choroby genetyczne, czyli zespół Turnera (np. "Diagnoza" Jennifer Haigh) i zespół Downa ("Cela. Odpowiedź na zespół Downa" Anny Sobolewskiej).

Choroby metaboliczne, np. podagra („Pamiętniki” Giovanniego G. Casanovy, „Zemsta” Aleksandra Fredry).

Choroby neurologiczne, to np. epilepsja ("Tancerz mecenasa Kraykowskiego" Witolda Gombrowicza) lub guz mózgu („Con amore” Krystyny Berwińskiej, TUTAJ, "Oswoić los" Anny Cholewy-Selo)… Migrena i inne bóle głowy, np. globusy Emilii Korczyńskiej w „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, migrena Izabeli w „Lalce” Bolesława Prusa, przypadłość Poncjusza Piłata z „Mistrz i Małgorzaty” Michaiła Bułhakowa oraz matki bohatera opowiadania „Karakony” ze zbioru „Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza, wreszcie cała plejada innych postaci z podobnymi przypadłościami. Wybrane książki: „Duma i uprzedzenie” oraz „Manfield Park” Jane Austen, „Tajemniczy ogród” Frances Hodgson Burnett, „Bez dogmatu” Henryka Sienkiewicza, proza Virginii Woolf, „Moralność Pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej, „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza, „Harry Potter” J.K. Rowling, zaś w poezji - „Śmierć inteligenta. Hagiografia” Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, wiersze Emily Dickinson (TUTAJ)… Mózgowe porażenie dziecięce, np. „Kariatyda i Malutek” Katarzyny Dziury… Udar mózgu, paraliż, np. "Skafander i motyl" Jeana-Dominique'a Bauby'ego.

Choroby nowotworowe, czyli „Oddział chorych na raka” Aleksandra Sołżenicyna jako metafora totalitarnego państwa czy nowotwór mózgu, na który cierpiał doktor Dobraniecki z „Profesora  Wilczura” Tadeusza Dołęgi-Mostowicza.

Choroby pasożytnicze: malaria (daw. zimnica, febra). Najbardziej znany przykład: przypadek Nel z „W pustyni i w puszczy” Henryka Sienkiewicza… Wszawica, świerzb: opowiadania z tomu „Pożegnanie z Marią” Tadeusza Borowskiego (TUTAJ, oraz wiersz pod takim tytułem), literatura wojenna i obozowa.

Choroby układu krwiotwórczego, to m.in. anemia, na którą cierpi Marcel z „Doliny Światła” Aleksandra Minkowskiego i białaczka ("Oskar i pani Róża" Erica-Emmannuela Schmitta).

Choroby układu oddechowego. Astma (choruje na nią Prosiaczek z "Władcy Much" Williama Goldinga, TUTAJ), ale też – ukazywana w literaturze znacznie częściej - gruźlica (daw. suchoty). Niektóre z licznych przykładów: "Dama Kameliowa" Alexandra Dumasa (syna), "Marta" Elizy Orzeszkowej, "Kamizelka" Bolesława Prusa, "Sonet XXXIX" (z cyklu "Z chałupy") Jana Kasprowicza, "Śmierć" Ignacego Dąbrowskiego, „Cokolwiek się zdarzy – niech uderza we mnie…” Stefana Żeromskiego, "Czarodziejska góra" Thomasa Manna, "Ciała i dusze” Maxence'a van der Meerscha (TUTAJ), „Brzezina” Jarosława Iwaszkiewicza.

Choroby weneryczne. Nie stronią od pisania o nich twórcy modernizmu: Stefana Żeromski („Dzieje grzechu”) i Gabriela Zapolska („O czym się nawet myśleć nie chce”). 

Choroby ogólnoustrojowe, wielonarządowe, np. krzywica (rachityzm) - przypadłość syna Boba Cratchita z "Opowieści wigilijnej" Charlesa Dickensa, szkorbut, na który cierpi tytułowy bohater „Elegii o śmierci Ludwika Waryńskiego” Władysława Broniewskiego.

Choroby zakaźne. Tych jest w literaturze sporo. Cholera, np. "Cholera w Neapolu" Aleksandra Świętochowskiego, "Huzar na dachu" Jeana Giono (TUTAJ), "Miłość w czasach zarazy" Gabriela Garcii Márqueza… Dur brzuszny (tyfus), pojawiający się – jako wynik wyczerpania, przemęczenia nauką - u Gilberta Blythe’a w „Ani na uniwersytecie” Lucy Maud Montgomery, także "Siłaczka" Stefana Żeromskiego, literatura obozowa (Tadeusza Borowskiego i innych)... Dżuma: „Dekameron” Giovanniego Boccaccia, „Dziennik roku zarazy” Daniela Defoe, „Maska śmierci szkarłatnej” („Maska czerwonego moru”) Edgara Allana Poe'a, "Alpuhara" (z "Konrada Wallenroda") Adama Mickiewicza, "Ojciec zadżumionych" Juliusza Słowackiego, "Dżuma" Alberta Camusa (TUTAJ), "Karzeł" Pära Lagerkvista (TUTAJ), „Narcyz i Złotousty” Hermanna Hessego (TUTAJ), "Dżuma w Neapolu" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego (zob. też przy temacie Maski, TUTAJ)… Krztusiec (koklusz), np. "Litania z czwartego piętra" Kazimierza Wierzyńskiego…Ospa, na którą umiera „Nana" Emila Zoli… Trąd. Choroba Naamana Syryjczyka (2 Krl 5,1-14), a w „Biblii” także m.in. w „Księdze Hioba”, „Ewangeliach” (Mk 1,40-45=Łk 5,12-16). Inne przykłady: "Ben-Hur" Lewisa Wallace'a, "Wieża" Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Metaforycznie: dramat "Trąd w Pałacu Sprawiedliwości" Ugo Bettiego, "Trędowata" Heleny Mniszkówny… Wścieklizna, np. „Profesor Wilczur” Tadeusza Dołęgi-Mostowicza.

Zaburzenia psychiczne i osobowości (borderline, choroba afektywna dwubiegunowa, paranoja, psychozy, schizofrenia i inne). Przykłady można mnożyć: "Hamlet" (Ofelia) i "Makbet" (Lady Makbet) Williama Szekspira (TUTAJ), "Wariat i zakonnica czyli Nie ma złego, Co by na jeszcze Gorsze nie wyszło" Stanisława Ignacego Witkiewicza, "Mistrz i Małgorzata" (Iwan Bezdomny) Michaiła Bułhakowa, "Chimeryczny lokator" Rolanda Topora, "Czuła jest noc" Francisa Scotta Fitzgeralda, "Lot nad kukułczym gniazdem" Kena Keseya, "Ptasiek" Williama Whartona, "Lśnienie" i "Misery" Stephena Kinga… Depresja psychiczna, niestabilność emocjonalna, np. „Szalona” Józefa Ignacego Kraszewskiego, „Pani Bovary” Gustave’a Flauberta, „Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego, „Szklany klosz” Sylvii Plath.

Głębokie zaburzenia świadomości i przytomności. Śpiączka (koma), np. uczestnicy wyprawy Lindego z "W pustyni i w puszczy Sienkiewicza, "W twoich rękach. Dziennik matki" Glenys Carl, sfilmowana „Coma” Robina Cooka.

Książki (nie)zapomniane – W ludzkim piekle kwarantanny, czyli obraz zuniformizowanego społeczeństwa

Kolejna metaforyczna powieść o epidemii? Było ich sporo (np. TUTAJ, TUTAJ). Co jakiś czas pojawiają się nowe, bo temat fascynuje. Zwykle nie jest literalnym opisem zarazy, ale skłania się ku metaforze. “Miasto ślepców” (Ensaio sobre a cegueira) JOSÉ SARAMAGO (1922-2010) porównuje się do „Dżumy” Alberta Camusa (TUTAJ).

Dzień jak co dzień? Zaczyna się zwyczajnie, ale pod wieczór już będzie wiadomo, że był inny niż wszystkie. W kraju i mieście nieznanym z nazwy pojawia się epidemia tzw. białej ślepoty. Ludzie nagle zaczynają tracić wzrok. Prawdopodobnie zarażają się wzajemnie. Narrator nie wymienia ich imion ani nazwisk. Są to między innymi dziewczyna w ciemnych okularach, okulista, żona lekarza, złodziej samochodów. Poruszają się bez celu. Potrącają się wzajemnie. Nie wiedzą, dokąd idą. W życie społeczności szybko wkrada się chaos i zatacza coraz szersze kręgi.

„odgłosów pełna ciemność
Szum drzew kroki własny oddech co słuchaniu wadzi
Cóż z groźnych przeczuć Pójdę tam gdzie ślepiec poprowadzi”
(Jacek Kaczmarski, „Przypowieść o ślepcach”)

Motyw ślepców ma sporą tradycję w tekstach kultury. Poczynając od biblijnej przypowieści będącej fragmentem nauczania o zagrożeniach płynących dla ogółu ze strony złych przewodników (Mt 15,14-20), co znacząco poszerza perspektywę odbioru. Tę samą myśl wyraża obraz „Ślepcy” (De parabel der blinden) Pietera Bruegla Starszego i dramat Maurice’a Maeterlincka (TUTAJ).

Władze nienazwanego miasta decydują, by zarażonych mieszkańców odseparować od widzących w nieczynnym szpitalu psychiatrycznym. Poddanych kwarantannie lawinowo przybywa. Świat, społeczeństwo jako zakład dla obłąkanych - tu znowu mamy czytelne nawiązania do znanych utworów. Wystarczy wspomnieć „Salę nr 6” Antona Czechowa (TUTAJ), "Lot nad kukułczym gniazdem" Kena Keseya lub - szerzej – każdy szpital, np. "Oddział chorych na raka" Aleksandra Sołżenicyna.

I oto szpital - pilnowany przez uzbrojonych żołnierzy – przestaje się czymkolwiek różnić od więzienia. Więcej, wytwarza się w nim swoista subkultura, podział na katów i ofiary. Walka o przetrwanie, żywność, załatwienie najprostszych potrzeb stają się udręką:

„Z ręką na cudzych plecach iść poniżenie i męczarnia
Każdy z nich inną kryje myśl w inną się stronę garnie
Przy żarciu też ten pierwszy syty się poczuje
Kto szybciej zmaca gdzie jest chleb i szybciej go przeżuje (…)
O tak jak teraz Padam na nich kłębią się pode mną
A każdy swoje ciało ma i własną w ciele ciemność”
(Jacek Kaczmarski, jak wyżej)

Codzienność osadzonych (to właściwe słowo!) jest katorgą. Łamanie regulaminu, gwałty, przekraczanie kolejnych granic upokorzenia. Nasuwają się skojarzenia z kolejnymi książkami, szczególnie z „Ludźmi w sytuacjach pokusy i upokorzenia” Marka Kosewskiego i opisem okrutnego eksperymentu, czyli z „Efektem Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?” Philipa Zimbardo. Także z perspektywą świata jako obozu w „Opowiadaniach” Tadeusza Borowskiego (TUTAJ).

W ludzkim piekle kwarantanny zrazu nikt nie wie, a z czasem coraz więcej osób się domyśla, że jest wśród nich jedna osoba, która widzi. Żona lekarza. Dobrowolnie przyszła z nim do tego miejsca. Jej obecność jemu niesie nadzieję, a innym – tak im się wydaje – zagrożenie, bo gdy zabija nożyczkami herszta ciemiężycieli i gwałcicieli, wielu… ma jej to za złe. Przywykli do niewoli? A może przestali wierzyć, że ich los się zmieni, bo przecież – jak zaznacza narrator - „ślepota jest przede wszystkim utratą nadziei”. Kolejna tradycja literacka to antyutopia? Społeczeństwo skłócone, nieznajdujące wspólnego celu, sprowadzające egzystencję do spraw materialnych (przetrwania), zuniformizowane?

„Cóż nam zostało kiedy świata zabrakło dookoła
Kije i sakwy i kapoty i palce w oczodołach
Powiewy wiatru słońca promień na chciwe twarze brać
Padać i wstawać padać i wstawać padać i wstawać padać i wstawać
I wstać”
(Jacek Kaczmarski, jak wyżej)

Pora wstać. Wydarzenia następują szybko: bunt ślepców, podpalenie szpitala, odzyskanie wolności. Ale gdzie iść? Skąd wziąć żywność? Gdzie znaleźć dach nad głową? Żona lekarza prowadzi, pomaga, zdobywa pokarm. 

„Będziemy walczyli milcząc na ślepo
I choć pójdzie wielka na ślepców obława
Nie obejmie prawo pozbawionych prawa”
(Jacek Kaczmarski, „Przysięga”)

I oto w pewnej chwili ludzie zaczynają stopniowo… odzyskiwać wzrok. Ogólna radość. Wydaje się, że niebawem wszystko wróci do normy. Tak, wydaje się, bo przecież pozostaje jeszcze ostatni, niepokojący akapit, najbardziej przypominający powieść Camusa, tylko bez perspektywy czasowej. Z „kiedyś” skróconym do „dziś”. Jak go rozumieć?
 
Ps. Powieść została sfilmowana w 2008 roku przez Fernando Meirellesa. Wstrząsający obraz dla ludzi o bardzo mocnych nerwach. 

Jose Saramago, Miasto ślepców, tł. Zofia Stanisławska, Warszawa 1999. ISBN 83-7200-483-8 (sygn. 151554).

„I nie pochłonie nas ciemność i zaduch / Popłyniemy z wiatrem w zieleni / Na wieki wieczne w otwartej przestrzeni” (Kazimierz Wierzyński)

Listopad. Nieco melancholijny miesiąc, ale także pełen nadziei (zawartej np. w tytułowym cytacie). Dziś zastanowimy się nad motywem popiołu (i „pokrewnym” mu prochem). 

Popiół to…

… Dosłownie - uboczny efekt spalania, używany w dawnych kulturach jako składnik rytualnej wody oczyszczenia (np. Lb 19, 17). Także w zabiegach mających na celu wyrządzenie szkody (np. „Mistrz Twardowski” Józefa Ignacego Kraszewskiego) czy – przeciwnie – jako lekarstwo (połączenie popiołu z dębu i wody w południowo-wschodniej Europie było uważane za uniwersalny lek, zob. „Słownik symboli” Władysława Kopalińskiego). W baśniach - element próby, np. „Kopciuszek” braci Grimm (dziewczyna otrzymuje od macochy zadanie oddzielenia w krótkim czasie popiołu od maku oraz popiołu od soczewicy).
… Przemijanie, kruchość życia, ludzki los, np. „Marność” i „Krótkość żywota” Daniela Naborowskiego, „Kartofle” Juliana Tuwima („Tak się ogień, popioły i smutek poznało”). Zob. też vanitas TUTAJ.
… Materialny koniec, pozostałość po minionym, np. "Za kulisami - Tyrtej" Cypriana Kamila Norwida i „Popiół i diament” Jerzego Andrzejewskiego (w którym fragment z Norwida stanowi motto). Ruina, zniszczenie, zagłada, np. 1 Krl 13, 3-5, „Rota” Marii Konopnickiej („Aż się rozpadnie w proch i pył / Krzyżacka zawierucha”), "Deszcz jesienny" Leopolda Staffa („kwiaty kwitnące przysypał popiołem”). Przeszłość, historia, np. „Popioły” Stefana Żeromskiego, "Koniec świata szwoleżerów" (t. 5, "Nieboska komedia", cz. 2, "Ogień i popiół") Mariana Brandysa, „Popielec” Włodzimierza Kłaczyńskiego, poemat wspomnieniowy "Popiół i wiatr" Antoniego Słonimskiego,  „Wiatr i pył” Tadeusza Konwickiego. 
… Ciało zmarłego po śmierci, np. Mdr 2, 3, „Do tegoż Kłokockiego posyłając mu kilka szklenic toczonych w Warszawie 24 Aprilis 1677 r.” Jana Andrzeja Morsztyna, "Grób Agamemnona" Juliusza Słowackiego („cichy jestem jak wy! o Atrydzi! / Których popioły śpią pod świerszczów strażą”), "Do moich zmarłych" Kazimierza Wierzyńskiego oraz pełna nadziei „Pochwała ziemi i prochu” tego poety:

„I nie pochłonie nas ciemność i zaduch (…)
Popłyniemy z wiatrem w zieleni,
Na wieki wieczne w otwartej przestrzeni (…)
Z tego świata w inny,
Z prochu w proch.”

Także "Z popiołu czy wstaniesz. Opowiadania ˂Stamtąd˃" Jacka Trznadla (o zbrodni katyńskiej). Naczynie grobowe, urna, np. "Żale" Norwida. 
… Smutek, cierpienie, wygnanie, np. Iz 61, 3; Ps 102[101], 10.
… Pokora, np. Rdz 18, 27, „Setnik rymów duchownych” Sebastiana Grabowieckiego („Ziemia-m, o Panie, i popiół nikczemny”), ks. Piotr z „Dziadów część III” Adama Mickiewicza (TUTAJ, TUTAJ):

„Panie! czymże ja jestem przed Twoim obliczem? -
Prochem i niczem;
Ale gdym Tobie moję nicość wyspowiadał,
Ja, proch, będę z Panem gadał.”

… Pokuta, np. Jon 3, 6; Est 4, 3;  posypanie głów popiołem w obrzędzie Środy Popielcowej, np. „Setnik rymów duchownych” Grabowieckiego:

„Bierzcie popioły na się, ciała poniżone, 
Sypcie ziemię na głowy na pamiątkę żeście z ziemi stworzone, 
w proch się obrócicie.”

… Odrodzenie, np. feniks, długowieczny ptak etiopski, który co jakiś czas spalał się na stosie i powstawał odmłodzony, np. "Na śklenicę malowaną" Kaspra Miaskowskiego.
… Słowa, np. "Oda do wiatru zachodniego" (Ode to the West Wind) Percy Bysshe Shelleya:

„Roztrząś, jak popiół i skry ognionośne,
Te moje słowa!... Niechaj się rozszerza
Nad senną ziemią me proroctwo”
(tł. Jan Kasprowicz)

a w oryginale:

“And, by the incantation of this verse,
Scatter, as from an unextinguished hearth
Ashes and sparks, my words among mankind!”

… Nazwa własna (imię, przezwisko). Popiel - legendarny władca Polan z IX wieku i Popiel (pustelnik), m.in. „Kronika polska” Galla Anonima, „Kronika Polski” Wincentego Kadłubka, „Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae” Jana Długosza, „Kronika wielkopolska”, „Myszeis” Ignacego Krasickiego, „Balladyna” i „Król-Duch” Juliusza Słowackiego, "Popiel i Piast" Mieczysława Romanowskiego, „Stara baśń” Kraszewskiego, „Dagome iudex” Zbigniewa Nienackiego. Kopciuszek, czyli Aschenputtel u braci Grimm (niem. aschen – popioły), Cendrillon u Charlesa Perraulta (fr. cendre - popiół), Cinderella, wspomniana przenośnie w „Morderstwie na polu golfowym” Agathy Christie (ang. ash lub cinders – popiół), Popiełuszka Hanny Januszewskiej i Janiny Porazińskiej.
… Związek z życiem ascetycznym: pokarm, np. św. Pachomiusz Starszy celowo dodawał go do pokarmu, by popsuć smak (zob. Mateusz Filipowski, Dieta w życiu ascetycznym Ojców Pustyni, „Studia Theologica Varsaviensia” UKSW, 2017, nr 1, s. 201-218), popiół z ogniska służący hinduskim ascetom do posmarowania ciała (zob. Dagnosław Demski, Postać ascety indyjskiego jako przykład alternatywnej drogi ludzkiej egzystencji, „Etnografia Polska", 1989, z. 1, s. 39-53).
… Związek z nieodwzajemnioną miłością, np. „Na oczy królewny angielskiej, która była za Fryderykiem, falcgrafem reńskim, obranym królem czeskim” Daniela Naborowskiego:

„Nie oczy, lecz pochodnie dwie nielitościwe, 
Które palą na popiół serca nieszczęśliwe.”

… Związek frazeologiczny: "Nie zasypiać gruszek w popiele", co znaczy zasnąć przy gruszkach włożonych w popiół w celu ususzenia lub upieczenia (sens: nie zwlekać, nie zaniedbywać pilnych spraw).